АЛТЫНОРДА
Интервью

Олжас С?ЛЕЙМЕНОВ, а?ын: ?аза?станны? болаша?ы — ?аза? тілінде

— Олжас а?а, т?уелсіздігімізге 21 жыл болды. Жапония, Малайзия, Сингапур ж?не Араб ?мірлігі осы мерзім ішінде суырылып ал?а шы?ты. ТМД елдері т?уелсіздік ал?ан 21 жылда ?андай жетістіктерге ?ол жеткізді?
— Осыдан 21 жыл б?рын алып империя — Ке?естер Ода?ы ??лады. Оны? орнына бірнеше эксперимент — мемлекеттер пайда болды. Оларды? бас­шылары ал?аш?ы кезе?дерде да­мы?ан мемлекеттерді? жолын та?дады, соларды? экономикалы? моделін к?ші­ріп ал?ысы келді. Барлы?ы бірдей Батыс­?а ?арап к?з тікті, Шы?ыстан да ?йрену ?ажеттігін ескермеді. Мысалы, ?ытайда 1979 жылы Дэн Сяопин мемлекеттік ж?не ?жымды? м?ддеге н??сан келтір­мей-а? жеке меншік секторын енгізу идеясын ?сынды. Б?л формула ?те с?тті шы?ты. Осы с?зіме б?гінгі ?ытайды? же­тіс­тігі д?лел. ?ытай ?лгісіндегі экс­пе­ри­­мент Белоруссияда ?тті. Бело­рус­тар ?ытай т?різді байып кете алмады, біра? экономикасын ж?ндемді жол?а т?сіре алды. ?леуметтік т?р?ыдан ал?ан­да да жа?дайы Ресей ж?не бізбен салыс­тыр­?анда бір адым ілгері. Мен б?л ?ш мем­лекетті неге б?ле-жара айтып отыр­мын. Себебі біздер жа?ын арада Еуразиялы? ода?­?а бірігеміз. Біз о?ан ?андай т?жіри­бемен барамыз? 20 жылды? тарихы бар ?тпелі кезе? ая?талды. ?орытынды жасайтын кез келді. ?ткен ?ателіктері­мізден саба? алып, біз ?шін е? тиімді, е? о?тайлы ба?ытты та?дап алатын кез кел­ді. Бізге б?л ба?ытта кейбір жайттардан, мысалы, Батысты? ке?есшілерінен ал­?ан ментальды м?ралардан бас тарту?а ту­ра келер. Бізге батысты? ?лгіні? тек ?ана жалтыра?ан бас пара?тары ?ана ?сы­ныл­ды. Ол — алып-сату. Одан ?зге т?к те жо?. Біз ?лемдік нары??а шикізаттан ?з­ге т?к те ?сына алмаймыз. Егер б?се­ке­ге ?абілетті ?ндіріс оша?ы бой к?теру­ге ниет етсе, оларды? б?рі т?уелсіздікті? ал?аш?ы жылдарында батысты? ке?ес­ші­лерді? а?ылымен банкрот?а ?шыра­ды.
— Б?л Батыс тарапынан ?дейі ойлас­ты­рылды ма?
— ?рине. Бізде Жамбыл фосфор зауы­ты бар еді. 1989 жылдары оны? жылды? табысы 1 млрд А?Ш доллары болды. Шикізат ?оры да, т?тыну ке?істігі де жеткілікті еді. Біра? тура осындай комбинат А?Ш-та болды. ?ажыгел­динні? т?сында комбинат банкрот?а ?шырады. Сол ар?ылы А?Ш-ты? Орта Азияда?ы басты б?секелесі де к?йреді. Біз Батысты? «нары?ты? экономика» деген терминін д?рыс ж?не бастап?ы ма?ынасында ?абылдай алма?анымызды енді т?сініп ж?рміз. Е? басты басым ба­?ыт — ?ндіріс екенін енді ??ына баста­ды?. Жа?ында Елбасы Н?рс?лтан На­зар­баев алып-сату біз ?шін ?ол еместігін айтты. Батыс биржада ойнап та а?ша та­бады. М?ндай бізді? халы??а керек емес. Біз тауар ?ндіруіміз керек. Бізді? болаша?ымыз — жалпы?а бірдей е?бек ?ауымдасты?ында. ?о?амды? санада?ы т?бегейлі ?згеріс ?ана ?лтты? ж?не мем­ле­кеттік дамуымызды жеделдете ала­ды.
— ?аза?стан ?шін басты ?ауіп не?
— Е? басты ?ауіп — жем?орлы?. Біз­де а?аш ??деу саласы ?лде?ашан ?мыт ?алса да жем?орлы? арасыны? дауысы б?рыш-б?рыштан естіледі. Мемлекеттік де?гейде де, ?жымды? де?гейде де. Бюд­жетті жан-жа?тан кескілеп, аралап жа­тыр. Алтын ?нта?тары шенеуніктерді? ?алтасын ?ана емес, офшорларда ?аза?­?а тиесілі тесіктерді? б?рін толтырып жатыр.
— Сізге ?мірі?ізде біреулерге а?ша бе­ру­ге тура келді ме?
— Жо?. Адам баласыны? ?лсіздігі ?зінде жо? н?рсені? есесін ?йтеуір бір н?рсемен толтырып алу?а тырысады. Б?ла? басынан т?нып а?паса, одан тазалы?ты талап етуді? ?ажеті жо?. Мен Ке?ес Ода?ы кезінде де, ?азір де ешкімге а?ша берген емеспін. ?лдебіреулерді? ?ырсы?ты?ынан немесе ?аск?йлігінен жолы болмай ж?ргендерге к?мектестім. Тиісті жерлерге ?о?ырау шалдым. М?­ны? кері жа??ыры?ы к?мек ?олын соз?ан адамдар?а тиіп жатты. Олар: «Олжас Омар?лы, сіз бен бізді? таныс емес екенімізді айты?ызшы. Ісіміз ж?рмей ?алды. А?ша беру керек. Біра? бізден а?ша алу?а ?ор?ады» деуге м?жб?р болды. Мен к?мектескім келген жандарды бюрократтар осындай жа?­дай?а жеткізді.
— «Trangparency International» агент­­ті­­гіні? деректері бойынша біз кор­руп­ция тамыр жай?ан 176 елді? ішінде 133-орындамыз. Жа?дай онша м?з емес.
— Б?л — 1990 жылдарды? бас кезіндегі жабайы капитализм д?уіріндегі ??бы­лысты? кері ?сері. Бізді? ?о?ам?а о?ай а?ша табуды? жолы табылды. Б?­рын тыйым салынып келген есіктер ай?ара ашылды: 1990 жылдары банди­тизм, адам ?лтіру беле? алды. Еуропа?а еліктеп, ?лім жазасын ауыстырды?. Ал Еуропа за?ы ?о?амны? за? алдында?ы ??ла? кесті м?шелерін ж?здеген, мы?­да?ан жылдар бойы т?рбиеледі, ал біз бір-а? к?нде мемлекет адам ?лтіргендерді ?ата? жазаламайды деп м?лімдедік. Б?л асы?ыс шешім болды. Адам ?мірі бір-а? к?нде ??нсызданып шы?а келді. А?Ш-та ?лім жазасы ?лі к?нге дейін к?шінде. А?Ш ?лім жазасыны? к?шін жою ту­ра­лы шешім романтика екенін, либера­листерді? т?жырымы екенін т?сінеді. ?рбір ?мірді? ?з ба?асы бар, адам — ?о?амны? басты байлы?ы. ?рбір адамны? ?мірі ?анішерге ?ара?анда ?лде?айда ба?алы.
 М?мкін, бізге де ?ытай т?різді жем­?орлар?а да ?лім жазасын кесуге не­месе Грузия т?різді елден аластап жібе­руге тура келетін шы?ар…
— Біз жолайры?та т?рмыз. Бізді? ?ркениет к?шіне ?осылар-?осылмауы­мыз б?гін ?абылданар шешімдерімізге байланысты. Біз ?ата? ба?ылаумен де, ?ата? за?мен де, тіпті та?ылым-т?рбие­мен де ал?а жылжуымыз керек. Мен ??гі­мемізді? бас жа?ында Жапония ту­ра­лы айттым. Ал?аш Жапония?а бар?ан сапарым ?лі естен кетпейді. Бізді? елде сол кезде аса ?ымбат болып саналатын фотоаппарат сатып алдым. Жапонияда 28 жыл ж?мыс істеген КСРО елшілігіні? ?кілі бізбен бірге ж?рді. Сатып ал?ан фотоаппаратымды к?лікте ?алдырып кетуге ж?рексініп, к?лікті ?ана емес, тере­зесін де ?ымтап кетуді ескерттім. ?асымда еріп ж?рген серігімні? «?ажеті жо?» деген с?зіне сене ?оймадым. К?­лік­­ті? терезесі да, есігі де сол к?йі ашы? ?алды. Д?кен аралап ?айтып келсек, б?рі орнында. Бізге жол к?рсетіп ж?рген ?кіл: «К?лікті? есігін жауып, терезесін ?ымтап ?ойса?, жан-жа?ы­мыз­да?ылар «б?лар Жапония?а сенбейді екен» деп ойлап ?алуы ?бден м?мкін. М?н­да Буси­до ??рметіне атал?ан дворян­ды? кодекс жалпы ?лтты? кодекске айналып кеткен. Оларда е?бегі сі?беген д?ниеге ?ол с??у — ары?нан аттап кету­мен бірдей. Экономикасыны? ?ркен­деуіне осы ?станым ?сер етті, — деді.
— Ал бізде жа?дай бас?аша. Біздегі кор­рупция еуразиялы? сипат ?ана емес, еуразиялы?-?аза?ы менталитет­пен б?ркене бастады.
— ?рине. Жо?арыда рейтингтегі ен­шіміз мемлекет ?шін де, Елбасымызды? беделі ?шін де жа?сы емес. Сонды?тан бізге ар-ождан рейтингімен ж?мыс істеуге тура келеді. Алматы мен Астана ?алаларында, облыс орталы?тарында, ?лкенді-кішілі ?алаларда, мемлекеттік мекемелер мен ?лтты? компаниялар­да, ЖШС-да жем?орлы? де?гейіне рей­тингін дайындап, оны? ?орытындысын к?пке жариялайы?. Сонда бізде жем­?орлы?ты? де?гейін ?аламды? де?гейде емес, ?з ішімізде бір-бірімен салыстыру м?мкіндігі пайда болады. ?рбір ?кімні?, ?рбір министрді?, ?рбір басшыны? кабинетінде б?л тізім со??ы деректер­мен жа?артылып т?руы тиіс. Б?л сырт к?зге «Жем?орлы?тан таза мемлекет — таза айма?» республикалы? де?гейдегі чем­пио­наттар лигасында?ы матчпен бір­дей болар еді. ?рбір жыл со?ында?ы к?р­­­­­сет­кішті халы?аралы? де?геймен салыс­ты­рып ?арар болса?, біз «жала жап­­­ты» деп ешкімге ?кпелей алмаймыз.
— ЭКСПО — ?аза?станны? кезекті же?ісі. Сіз оны Астанада ?ткізу идеясы­на ?алай ?арайсыз? Жоба?а ?атысты скеп­тикалы? к?з?арастар?а ?арсы ай­тар у?жі?із бар ма?
— Сонда біз «?рланады» деп еште?е­мен айналыспай, ?ол ?усырып ?арап отыра береміз бе? Петербург салын?ан кезде де ?азына?а ?ол сал?андар болды. Самар?андты?, Астананы? ??рылысы ж?ріп жат?ан кезде де айтылды м?ндай пікірлер. Тарихта Петербург, Самар?анд пен Астана ?алады. Егер скептикалы? к?з?арасты? жетегінде ж?ре берсек, ?мір ?згермейді. ?мірді ?згерту — ?з ?олымызда. ЭКСПО — бізді? ?аламды? де?гейдегі же?ісіміз. Бір ?ана жасыл энергетика жобасы адамзат ?шін жа?а ?лемні? есігін ж?не жа?а м?мкіндік­терге жол ашады. ?аламды? де?гейдегі жобаны? ?аза?станда ж?зеге асуы азаматтарымызды? т?рмыс де?гейін к?теруге септігін тигізеді, к?птеген ж?­мыс орындары ашылады. Б?лардан ?зге жасыл энергетиканы? м?мкіндігі мол. ?аза?стан осы идеясын ?аламтор мін­бе­рі­­нен «К?мір, м?най, уран жа?ын бола­ша?та энергетика к?зі болмауы тиіс, жел ж?не К?н энергиясы о?ан балама бола алады» деген адамзат?а орта? ой айтты. Жас мемлекетті? батыл ?сынысы ?лемдік ?ауымдасты?ты? ойынан шы?­ты. ?олдады. Жа?ында Карнеги инсти­туты 18 терраватт электр энергиясы жа?ылатынын есептеп шы?арды. Ал жел энергиясы одан миллион есе к?п. Біз м?ндай жа?дайда ?рбір энергия к?зін ?ылыми м?мкіндіктерге ж?мсаймыз. ?азір жел трубаларын биік етіп к?теру ?ол?а алынды. ?аншалы?ты биік болса, энергия к?здері де соншалы?ты к?п. Жерден биіктеген сайын желді? жыл­дам­ды?ы секундына 200 метрге жетеді. Жел энергиясы бізге к?мір мен м?найды болаша?ты? ?лесіне ?алдыру?а жол ашады. Мен геолог ретінде айтарым, жел — біз м?мкіндігін пайдалана ?ойма­?ан органикалы? ?азба байлы?ымыз. Менделеев те кезінде «к?мірді жа?у — а?ша ассигнациясын от?а ?ртеумен бірдей» деп кеткен.
— Біз ЭКСПО к?рмесіне не ?оямыз?
— Мені? ойыма 2002 жыл?ы бір кездесу оралып отыр. Осыдан 10 жыл б?рын Елбасымыз Н?рс?лтан Назарбаев облыс ?кімдеріне «Негізгі ж?мыста­ры­мен айналыспай отырсы?дар, ауыл?а энергия к?здері жетпейді, ауылды таза сумен ?амтамасыз ете алмай отырсы?­дар» деді. Сол кезде ел хал?ыны? 47 пайызы ауылда т?рды. Ал энергетиканы? 10 пайызы ?ана ауылды? ?лесінде болып шы?ты. Президент сол кезде ?кімдерге ?арата «Электр жары?ыны? не екенін білмейтін ауылдар бар. Хал?ымызды? ?ай ?асырда ?мір с?ріп жат?анын біле­сі?­дер ме?» деді сол кезде. Ал ?кімдер бол­са: «Жеріміз ?лкен. Елді мекендер бір-бірімен ты?ыз орналаспа?ан. Олар­ды? ?р?айсысында энергия к?здерін тасымалдайтын ба?андар орнату тиімсіз» деп а?талды. Елбасы сол кезде «Еуропада жел диірмендері т?р. Біз соны неге пайдаланбаймыз?» деген ой айтты. Сол жылы ?ылым ?оры ?шін арнайы грант б?лу м?селесі ?арастырылды. Ел к?ле­мін­де жел диірменін ??ру туралы с?з болды. Бізді? ке? даламызды ?біп ?ана ?ткендай ?сер беретін желді? м?мкіндігі барлы? электро-гидро стансаларында ?ндіріліп жат?ан энергия к?здерінен 30-40 есе к?п ?уат к?зін шы?арады екен. Мысалы, К?кшетау ?аласында?ы Ш. У?­лиханов атында?ы мемлекеттік уни­вер­ситеті грант негізінде салма?ы 95 келі, ?зіндік ??ны 2,5 мы? А?Ш доллары­на ба?алан?ан желэнергетикасы ??рыл­?ысын дайындап шы?ты. Оны? пай­да­лану мерзімі — 25 жыл. Оны? м?мкіндігі бас-ая?ы 300-500 адамнан т?ратын ша?ын ауылды ?уат к?зімен ?амтамасыз ете алады. Бізді? шенеуніктеріміз жа?а ?ондыр?ыны іске асыру?а 20-25 мы? А?Ш долларын тауып бере алмады. Егер тере?нен ойланса? ЭКСПО к?рме­сіне к?пті? назарына ?сынатын жобалар бізде жеткілікті.
— 2012 жылды? Жыл о?и?асына ай­нал­?ан басты жа?алы?ы не?
— 2012 жыл тарих ?ойнауына еніп кетті. Басты о?и?а?а айнал?ан жа?алы?, ?ткен жылы 28 ?арашада А?ордада ?тті. Елбасы ?кімдерге «Лауазымдарына кі­ріс­пес­тен б?рын ?андай у?де берді?дер, соны орындайтын кез келді» деген талапты ашы? айтты. Елбасыны? талап етіп отыр?аны ?кімдерді? жеке шаруасы емес, Президент пен ?кіметті? ба?дарла­масы. Н?рс?лтан ?біш?лыны? м?нша­лы?ты ?атты ренжігенін к?птен бері к?рген жо? едім. Солт?стік ?аза?стан об­лысыны? ?кімі Серік Біл?ловке «Ауыз­­­су» ба?дарламасы бойынша к?п­те­ген ?ате­ліктерге жол бергені ?шін с?гіс берді. Президент осы жиында к?п ойлар айтты. «Тек ?зіні? маманды?ын жетік ме?гергендер ?ана мансап баспалда?ына к?теріледі» деді. Бірінші басшыларды мансапты? баспалда??а тамыр-таныс­тары­ны? немесе ?зіне аса ?олайлы адам­дар?а «билет сатып алу?а» жол бер­меуге ша?ырды. Бізде ?атарда?ы солдат болмай жатып, генерал болып кеткендер к?п. Олар?а сенім білдіруді? неге апарып со??анын білеміз. Облыстар, аудандар осындай кездейсо? адамдарды? біліксіз­дігінен талай ?иынды?тармен бетпе-бет ?алды. Б?л ?рдіс б?гін де жал?асып жа­тыр. Бізде орынта?ына «бауыр басып ?ал?ан ж?не ?зіне ?олайлы орын таппа­?анша жылы орнын суытып ал?ысы кел­мейтін басшылар к?п. Жо?ар?ы жа?­та оларды ашы?тан-ашы? ?олдайтындар да жетерлік.
— Олжас а?а, ?аза? ?лтыны? ?лес сал­ма?ы 65 пайыздан асты. Ал ?зге ?лт ?кілдері арасында болаша?ын ?аза? еліні? болаша?ынан б?ліп-жара ?арай алмайтындарды? ?атары к?бейіп келе жатыр. Б??ан ?алай ?арайсыз?
— ?аза?станны? болаша?ы — ?аза? тілінде. Себебі біз, ?аза? ?лты, т???ыш рет 65 пайызды? к?рсеткіштен асты?. Б?л мені ?уантады. Б?л — бізді? т?уел­сіздігімізді? же?ісі. Біра? ?зге ?лттарды? елден бір к?нде к?шіп кетуіне жол беруге болмайды. Олар ?аза? тілін білме­се де Ата за?ы мемлекеттік ж?не ресми тіл — ?аза? ж?не орыс тілдерімен бекітілген елде т?рады. Жа?ында Елба­сымыз Н?рс?лтан Назарбаевпен кездес­тім. Елбасымен ??гімеден ???а­ным — ал­да?ы уа?ытта осы м?селеге на­зар ау­да­рылады. Біз елімізді т?рып жат­?ан барлы? ?лтты? балаларына, ?лтына, діні мен тіліне ?арамай, бола­ша??а деген ?мітіне жол ашу?а тиіспіз.
— Олжас а?а, Елбасымыз халы??а Жолдауында «?аза? тілі жаппай ?ол­да­ныс тіліне айналып, шын м?ніндегі мемлекеттік тіл м?ртебесіне к?теріл­генде, біз елімізді ?аза? мемлекеті деп атайтын боламыз» деді. Ал желто?сан айыны? бас кезінде «Енді біраз жылда ?аза?станда т?ратын барлы? ?лттар ?аза? ?лтыны? т??ірегіне топтасып, ?аза?станды? ?лт?а айналады» деді. ?аза?станды? ?лт та?ырыбы бізді? ?о?ам ?шін ?лі де ?зекті ме?
— Мен 70 жас?а тол?ан мерейтой­ым­да «?аза?ым аман болса, тіл де са?та­лады, мемлекеттілік те са?талады » деген бола­тымын. ?аза? тіліні? ?азіргі жа?­дайын 1990 жылдармен салыстыру?а болмайды. Ал?а ілгерілеу мені ?уан­тады. Алда?ы онжылды?тарда ?а­за?станды елім, жерім деп танитын бар­лы? ?лттар ?аза? ?лты ж?не ?аза? тілі т??ірегіне топтасады. О?ан дейін асы­?ысты??а жол беруге болмайды.
— Орыс ?дебиетінде жа?адан таны­лып келе жат?ан т?л?алар бар ма?
— Мені? ойымнан шы?атын т?л?алар жас емес. Е? жастарыны? ?зі зейнет жасына жа?ындап ?алды. Ал жастары­нан б?ле-жара айтатындай жары? ж?л­дызды кездестірген жо?пын. Т?л?аны елге та­ныстыратын — оны? кітабы. Кітап д?кен­дері — о?ырман мен жазушы ара­сын­да?ы алтын к?пір. ?азір кітап д?кен­дері ?демі, жылтыра?ан д?ниелерге толып кетті. Мен м?ндай к?ріністі Аф­ри­када, ?ндіс­танда к?п бай?айтынмын. Мені? ол жа?та кездестірген кітаптарым ?дебиет­ті? арзан?олды?ын ?демі сурет­пен б?ркемелегісі келетіндей, о?ырман?а емес, к?рерменге ?ана арнал?андай ?сер ?алдыратын. М?ндай алабажа?-жалтыр кітаптар бізде де к?бейіп кетті. Олар на?ыз ?дебиетті ы?ыстыру?а тырысып ба?уда. Оларды? авторлары жекелеген т?л?алар емес, топты? ?жымдар, тіпті бригада десе де болады. Б?л кітапты? трагедиясы — ?дебиетті? трагедиясы. Бізді? кезімізде о?ылатын ?дебиет м?ндай жалтыра?тан ада еді. Сонда да о?ырманына жетуге жол табатын. О?ырман оны? ?демі м??абасына емес, ішіндегісіне назар аударатын. Сырты алтынмен апталып, к?міспен ?аптал?ан кітаптар кейбіреулер ?шін к?десый?а, кейбіреулер ?шін сыртын б?лдап, а?ша табатын табыс к?зіне айналды.
Мемлекет ?дебиетке ?олдау к?рсет­песе, ?дебиет ?мір с?ре алмайды. Біз б?л т?р?ыда Батыс?а к?бірек еліктеп кеттік. ?дебиетті, ?сіресе, ?аза? ?дебиетін жел­ді? ?тінде жал?ыз ?алдыру?а болмайды. Б?л бізді? ?аза? ?дебиетіне ?ана емес, ?лемдік ?дебиетті? а?засына кері ?сер етеді. ?азір ойлы классика емес, ай?ай-шу?а негізделген, ?лтіруді, адамды зор­лау­­ды?, адамны? ж?йкесіне кері ?сер ете­тін кітаптарды? аты озып т?р. Біз осыдан 21 жыл б?рын мы?ты ?дебиеті ж?не озы? ойлы о?ырманы бар ел едік. ?азір к?рермені ж?не ты?даушылары ?ана бар елге айналды?. ?дебиет бізді? ?о?ам ?шін со??ы план?а айналып келе жатыр.
— ?азір ?дебиетті? ?ана емес, жалпы, ?о?амны? д?р етіп к?терілуі ?шін то­?ырау керек деген пікірлер айтыла бас­тады.
— Халы? сол то?ыраудан, ?алы? ?й­?ыдан д?р етіп оянуы керек. Сталин д?у­і­рі — 1937 — 1953 жылдарды? жылы­мы­­?ы­нан со?, 1960-1970 жылдары ?де­биетте, кино ?лемінде, с?улет ?нерінде керемет мы?ты д?ниелер келді. Б?л ?о?амды? сананы? ?айта жа??ыруы еді. 1980 — 1990 жылдары — революциялар кезе?ін­де ?дебиетте де, кинода да тынышты? орнады, 1990-2000 жылдар да ?дебиетке жа?алы? алып келмеді.
— Олжас а?а, сіз 40 жыл бойы, 1960 жылдар мен 2000 жылдар арасында ?а­за?­ты? рухын к?терді?із. Сол кезде сізді? орыс тілінде жазатын ?аза? а?ы­ны екені?ізге ешкім назар аудармады. Сіз ?шін ма?танатын ?аза?тар к?п еді. Ал б?гін жа?дай неге ?згеріп кетті?
— Мен б?л сауал?а жауапты 1960 жыл­дары «Ребята, судите по мне о ка­захах» деген ?ле?ім ар?ылы жауап бер­генмін.
— 16 желто?сан — кейінгі буын ?шін т?уелсіздік мерекесі. Кейінгі тол?ында мемлекетімізді? тарихын на? осы к?н­мен салыстыра ?арайтын буын ?сіп ке­­леді. Т?уелсіздік мейрамы сіз ?шін елі­міз­ді? Бас мерекесі ме, ?лде мем­­­ле­ке­­тімізді? бай тарихыны? жал?асы ма?
— Біз ?ткен аптада т?уелсіздігімізді? 21 жылды?ын атап ?ттік. Б?л — ?лкен мереке. Біз аз?ана уа?ыт ішінде т?уелсіз ел ретінде ?алыптасты?. ?зімізді таныт­ты?. Желто?сан — жылды? ая?ы. Адам­ды ?ткеніне мойын б?р?ызып, ойланды­ра­тын уа?ыт. Мені со??ы кездері ?а­­за?­ты? со??ы жарты ?асырда?ы тари­хы­на елеу­лі ?згерістер алып келген о?и?алар неге желто?сан айында ?ана ?тті екен деген с?ра?тар жиі мазалап ж?р. Со??ы ?асыр ішінде айтулы тарихи о?и?алар осы желто?сан айыны? 14-17 желто?сан­дарына тура келіпті. Мен ?зім ку? бол?ан жайттарды ?ана айтып отыр­мын. Осыдан 50 жыл б?рын, 1962 жыл­ды? желто?сан айында Кремльде, Съез­дер сарайында ?аза? м?дениетіні? к?ндерін халы?тар досты?ы туралы ?ле?іммен аштым. ?аза? м?дениетіні? шо? ж?лдыздары сол кездегі жап-жас Ермек Серкебаев, Бибіг?л Т?легеновалар М?скеуге келді. Салтанатты жиын ашы­лар кезде Кремль сарайыны? о? ?ана­тында Н.Хрущевты ?орша?ан топ к?рін­ді. Сол ?анатта сол кездегі Бірінші хат­­шы­мыз Дінм?хамед ?онаев ол топ?а ?осылмай, жал?ыз отыр­ды. Мен ?зіліс кезінде елімізді? сол кез­дегі М?дениет министрінен ?онаевты? неге жал?ыз отыр?анды?ын с?радым. Олар Димеке?­ні? ?лі Президиумны?, Саяси Бюро м?­шесі емес екенін айтты. Ерте­сі­не ?о­на­евты? ?аза?стан Компар­тиясы Орта­лы? Комитеті бірінші хатшы­лы?ы­нан алын?анын естідік. Б?л 1962 жылды? 16 желто?саны болатын. Арада 24 жыл ?т­кенде 1986 жылы 16 желто?сан к?ні Ди­меке? ?аза?стан Компартиясы Орта­лы? комитеті бірінші хатшысынан боса­тылды. Б?л жолы М?скеуде емес, ?зіні? туып-?скен Алматысында жал?ыз ?алды. Сол к?ні кешке Желто?сан о?и­?асы бас­талды. Та?ы мына дерекке назар ауда­ры?ыз. 1991 жылы 16 желто?сан к?ні ?аза?станны? Т?уелсіздігі туралы акті­сіне ?ол ?ойылды. Біз б?л датаны т?уел­сіз­дік мерекесі ретінде атап ?ттік. Кейін­гі тол?ын ?кілдері арасында 16 жел­­то?­­санны? ?андай к?н екенін, біз оны ?андай о?и?а ?шін еске алуымыз ?ажет екенін білмейтін жастар ?сіп келеді. 16 желто?сан — Т?уелсіздік ту­ра­лы актіге ?ол ?ой?ан к?н бе, ?лде Жел­то?сан о?и?асы бастал?ан к?н деп еске т?сіреміз бе? Со??ы жарты ?асырды? ішінде бір ?ана 16 желто?сан бізге ?аншалы?ты салма?ты о?и?аларымен есте ?алды. Ол сол кезді? ку?герлеріні? санасында ?лі жа??ыры?ып т?р. Жылдар жылжы?ан сайын уа?ыт, жа?а тол?ын­ны? реставраторлары б?л к?нге ?з ?ол­та?­басын ?алдырады. Т?уелсіз­дік­ке ?ол жеткізген к?німіз жо?арыда біз айтып ?ткен к?ле?келі с?ттерден арылу ?шін, б?л к?н барынша жар?ырап к?ріну ?шін бізге ?лі к?п ж?мыс істеуі керек.
— Ресейде орыс зиялылары «Орыс тілі­ні? ?зегіне ??рт т?се бастады. Орыс тілі ?зге тілдерді? ?ыспа?ында ?алып, ш?­барлана бастады» деп ала?дай бас­та­ды. Белорустар: «ана тіліміз орыс ті­лімен ш?барлана бастады» дейді. Ал біз­де «шалаказахский язык» деген т?сі­нік пайда бола бастады. Б?л ?аламдану­ды? белгілері ме?
— Б?л сырт ?ара?анда тілді байытады. Біра? біз б?л м?селеге шы?армашылы? т?р­­?ыда дайын емеспіз. Біз кейбір жа?­дай­­ларда о?ырмандарды шатасты­рып алатын жа?дай?а жеттік. М?ндай ?о­йырт­па? тілді? авторлары ?зі ?олдан­?ан терминді ?ай жерден ж?не ?ай елден ал?анын білмейді. Б?л жа?дайды біз ?ана емес, Ресей де бастан кешіп жатыр. Тілді байытамыз десек, оны? е?сесін т?сір­меу­ді ойлайы?. Жа?а терминдерді ?ол­дан­бастан б?рын оны? б?рын ?олданыс­та болып келген ма?ынасын естен шы­­?ар­майы?. Б?л м?селе журналистер­ді? неме­се жазушыларды? емес, мем­лекетті? ба?ылауында т?руы тиіс. Мен цензура­ны? м?ндай к?ркем — ?деби т?рін ?олдаймын.
— Олжас а?а, сіз туралы со??ы кез­дері «?лемні? адамы» деген с?здер айтыла бастады. Сіз д?ниені? т?рт б?рышын аралап шы?ты?ыз. Сізге ?лемні? ?ан­дай ?аласы, ?андай н?ктесі жа?ын?
— Мен Алматыда туып-?стім. Бала к?німде б?лмемні? терезесінен тау сы?алап ?арап т?ратын. Б?л к?рініс ма?ан соншалы?ты жа?ын ж?не с?лу. Мен ?зім к?рген, арала?ан ?алаларды? бірде-бірінен м?ншалы?ты таби?атты? ?зі ?йіп-т?гіп берген с?лулы?ты ж?не ?демілікті к?рген емеспін.
— ??гіме?ізге ра?мет!

С?хбаттас?ан
Г?лбаршын АЙТЖАНБАЙ    http://www.aikyn.kz/index.php?option=com_content&task=view&id=18127&Itemid=2