Абай ОМАРОВ (коллаж)
Жұртшылық арасында жиі қолданылатын мақал-мәтелдердің кейде өңі айналып, сөзі өзгеріп айтылатынын байқап қалып жататынымыз бар. Соның кесірі кейінгі жастарға тиіп жатқанын да аңғару қиын емес. Бұл да кейбір құлаққа «Самарқанды су алыпты» деп жететін әңгіме секілді дүние болғанымен, оны дер кезінде жөнін айтып түзеп отырмаса, кейінгілердің мақалдың мәнін кетіре, мәйегін қашыра айтуынан қайшы түсініктер шықпасына кепіл жоқ. Соған орай мақал-мәтел мәселесін арқалап Астанадағы редакциямызға Мафиза Нұрсапақызы келген болатын. Ұстаздың пікірін төмендегі қалпында бергенді жөн санадық.
Қазір көпшілік қолданып жүрген кейбір мақал-мәтелдің сөзі өзгеріп кетіп, мүлдем басқа мағына беріп жүргенін бірнеше жағдайда байқадым. Осының салдарынан жас ұрпақ әлгіні қалай естісе, солай айтуға тырысып, мәтел сөздің мәніне бойлай алмағаны қынжылтады. Бұрынырақта сондай мақал-мәтел өзгерген болса, үлкен ағаларымыз, білімділер сөз бастап, газет-журнал арқылы мағынасын түзеп, ол кейінгі жастарға сабақ болып отырғанын да білеміз. «Таз ашуын тырнадан алады» делініп кеткен мәтелдің «Таз ашуын тырналап алады» деп осы күні түзелгені де сондай үлкендер ықыласының арқасында деп ойлаймыз.
«Қырық үйден емес, қырық июден…»
Ендеше, біз еститін сондай бір-екі мақалға тоқталсақ. Қазір баспасөзде жиі жазылып, теледидар мен радиодан көп айтылатын бала тәрбиесіне қатысты «Қызға қырық үйден тыю, ұлға отыз үйден тыю» деген мақал бар. Осыдан бірнеше жыл бұрын ауданымызда «Қыз сыны» байқауы өтіп, соған қатысқан оқушы қызымыз осы мақалдың мағынасын аш деген тапсырмаға мүдіріп қалған еді. Дегенмен тіке естіген балада кінә бар ма: «Сонда мен 40 үйге бармауым керек пе?» деп өзі де таң-тамаша болғаны бар. Осы кезде әжелеріміз айтып, құлағымызға сіңіріп келген мақалдың уақыт өте келе сөзі де өзгеріп, салдары мағынасын бұза түскенін аңғардық. Мұнда мәселе «қызды 40 үйден тыюда» емес, «қырық июден тыюда» екенін айтып, мағынасын да ашып берген едік. Біздің бала күнімізде әжелеріміз «қызды қырық июден тыю» деп анық айтатын. Мұндағы «ию» сөзінің мағынасын бізге «бәле-жала» деп те түсіндіруші еді. Ал «қырық» сөзі қазақ тілінде көп деген мағынаны білдіреді. Мысалы, «қырық аяқ, қырық жан, қырық қабат» т.б. Яғни бала тәрбиесінде қыз бойжетіп қияға, ұл ержетіп ұяға қонғанша көптеген әдепсіздіктен, бәле-жаладан тыйып ұстау қажет деген сөзді осы мақал арқылы ұғынатынбыз. Ал ондай тыйымдарға дарақы болмау, жеңілтек болмау, үлкендерді беттен алмау секілді көптеген тәрбиелік маңызы зор қазақи ұғымдарды санаға сіңіріп өсіру, сол арқылы тәрбиелі ұрпақ қалыптастырып, олар жұрт сенімін ақтап жататын.
Ал «ию» деген сөздің және бір жанама мағынасы бұл көбінесе жайсыз жағдайларда сапталады. Мысалы, қандайда бір адам көмек ала алмай немесе көмек пен көлік болмай, дәрігерге жете алмай жол үстінде қаза болып жатса, үлкендер жағы: «Жаратқан иеміз ию-қиюын солай келтіріп тұр» деп айтатын. Немесе дүние-мүлкі, малы оқыс шығындалса да сол сөзді қолданушы еді. Қазақ тілінде «ою-оюластыру, қию-қиюластыру» деген сөздерге ұқсас «ию-қию» сөзі де қолданылады. Бұл сөздер ілгерідегі жазушы ағаларымыздың шығармаларында жиірек қолданылатыны да белгілі.
«Қыздың жолы қыл көпірдей жіңішке»
Ендігі бір шала мәтел – «Қыздың жолы жіңішке». Онда «қыл көпірдей» деген ұйқасы түсіп айтылып, келе-келе бұл теңеудің жалғасын мүлдем ұмыта бастадық. Мұндағы «қыл көпір» – бұл ана дүниедегі тозақ отының үстінен салынған көпір екенін бәріміз діни әпсанадан ұғынамыз. Солай болғанда мақал қыз баланың тәрбиесіне ата-бабаларымыздың барынша мән бергенін дәлелдейді, қыз баласы ес жиып, бойжете бастағанда аса сақ болып, аяғын аңдап басуы керектігін, барған жеріне ашылып-шашылмай, таза, пәк күйінде қосағына қосылуы тиістігін айтады.
Теледидардан «ит арқасы қия» деген мәтелді «ұзақ жер», «алыста» деп түсініп, соған қосарлайды. Әсілінде бұл сөз ұзақ жерді емес, шығуы биік асуды, таулы қияны білдірмей ме? Ал ұзақ жерді «ит өлген жер» деп айтуға болады емес пе?
Түптей келгенде, мақал-мәтелдің мәнінен жастарды жаңылдырмасақ, қайта сөз түбірі қиғаш кетіп бара жатса, соны «Алаш айнасы» секілді ұлт газетінің бетінде жастарға үйретіп отырсақ, игі болар еді. Көп жыл ұстаздық етіп, шәкірт тәрбиелеп, жас ортасына келіп, өзіміз де ұрпақ өсіріп отырмыз. Ендеше, ата-әжелерімізден естіп-білгенімізді, көңілге түйгенімізді жастарға ашып, сыр қылып айтып отырғанды жөн санаймыз. Мағынасы келіп, керегіне жарап, орынды тұста қолдануды жастарымыз осы баспасөз арқылы меңгеріп жатса, нұр үстіне нұр болар еді деген тілегіміз бар.
Автор: Мафиза НҰРСАПАҚЫЗЫ, ұстаз, Астана қаласы
http://alashainasy.kz
