Осыдан үш жыл бұрын Алатауды бөліскен қырғыз ағайындарымыз ел тарихындағы екінші революцияны бастан өткерді. Бұл аптада қырғыз сол төңкерісті еске түсіріп, оған саяси баға беріп, төңкерістен бергі үш жыл ішінде елде қаншалық ілгерілеу болғанын саралаумен болды. «100-ге жуық адамның қанымен келген жаңа билік расында да, жеңіс болды ма» деген сауал күн тәртібіне шықты. Әрине, билік маңайындағы ресми басылымдар бұл төңкерістің маңызы ерекше болғанын, одан бері қырғыздың тасы өрге домалай бастағанын айтып сендірумен әлек. Дегенмен тәуелсіз басылымдар, тәуелсіз сарапшылар, қоғам қайраткерлері бұл тақырыпты жан-жақты мәнде талқылап жатыр. Арасында «Тәуелсіздіктен бергі қос төңкеріс бізді ондаған жылға артқа лақтырып жіберген жоқ па», «жалпы, сол төңкерістің қажеті бар ма еді» дегендей «философиялық толғаулар» да байқалады.
Бас-аяғы 87 адамның қанын жүктеп, біразын жарақаттап, мүгедек етіп, талайдың жүйкесін жұқартқан оқиға бүгінде еске алынып жатыр. Құрбандарды еске алып, ескерткішіне тағзым ету шарасын Республика Президенті Алмазбек Атамбаев өзі бастап шықты. Қырғызстанның экс-президенті Роза Отынбаева, парламент спикері Асылбек Жәнібеков, премьер-министр Жанторо Сатыбалдиев және қаза болғандардың туғандары мен қоғам өкілдері осы шараның басында жүрді. Бір минуттық үнсіздіктен кейін үш дүркін оқ атылып, Қырғызстанның әнұраны ойналды. Төңкерісте қаза болғандардың рухына арнап Құран бағышталды.
Осыдан үш жыл бұрын Қырғызстанның Талас ауданынан басталған халықтық толқуларды көзімен көрген ұрпақ оны көпке дейін естен шығармасы анық. Ат үстінде алқынып, биліктің тұтқасына кенедей жабысқан Бакиевпен алысу халыққа оңай тиген жоқ. Бұл күні Құрманбек Бакиев «қызғалдақ» төңкерісі кезінде өзі үлес қосып, тақтан тайдырған Асқар Ақаевтың қателігін қайталап, халыққа қарсы оқ атуға бұйрық берді. Бірақ бұл қадам наразы халықтың ашуын сейілте алған жоқ, қайта өршітіп жіберді.
Жиырма мыңнан астам халық Бішкектегі басшының резиденциясын қоршағанда бұл саяси толқуларды ұйымдастырушы топтың ұраны да, уәдесі де орасан еді. «Аз қалды. Осыдан билікті қолға бір түсірсек тайлы-таяғыңды қалдырмай жарылқаймыз. Қарияң зейнетін көріп шалқиды, еңбек етемін деген адамның қолына бір күректі өзіміз тауып береміз. Әділ сот орнап, үкімет ақшаны төбеңнен құяды», дегендей жалаң сөз тарыққан халықтың құлағына майдай жаққаны сөзсіз. Бүгінде осы уәденің қаншасы орындалды? Айту қиын. Әрине, бүгінгі Қырғыз үкіметінің адамдары жеке бастың қамын ойлап, елдік мәселесіне келгенде ай қарап отыр деп айта алмаймыз. Дегенмен конституцияға бірқатар өзгерістер енгізгеннен елде әділдік орнап, кешегі күннің уәделері өздігінен іске асып кетпейтіні белгілі болды. Экономикада таңғажайып құбылыс, кездейсоқ даму деген ұғым жоқ. Қанша жерден нарықтық заманда өмір сүрсек те экономика жоспарды жақсы көреді. Салмақтап қарасақ, Бакиевке дейінгі Қырғызстанның экономикасы мен бүгінгі күнгі қуатында анау айтқандай айырмашылық жоқ. Ұн мен нан, жанармайдың бағасы, азық-түлік қолжетімділігі 2010 жылғы төңкеріске дейінгі кезеңмен шамалас. Жұмыссыздық статистикасында да айтарлықтай ілгерілеу байқалмайды.
Саяси жүйесіндегі жалғыз ерекшелік: парламенттік республикаға айналды. Мұны Қырғызстандағы қос саяси толқуларда оқиғаның басы-қасында жүрген саясаткер Феликс Кулов та мойындайды.
Феликс Кулов, «Ар-Намыс» фракциясының жетекшісі:
– Төңкеріске дейін қалай өмір сүрсек, қазір де солай өмір сүріп жатырмыз. Экономикада қандай да бір жетістікке жеттік десек өтірік болады. Бұл – парламенттің де, үкіметтің де кінәсі. Халықтың билікке деген сенімі жоғалып, анархиялық құбылыс байқалады. Ендігі мақсат, билік барынша белсенді жұмыс жасап, азаматтардың сеніміне кіру керек.
Дегенмен әр нәрсенің қос қыры бар. Тәуелсіздіктен бергі төңкерістердің жетістігі де жоқ емес. Қырғызстанда отбасылық-кландық билiк біржола жойылды. Сарапшылардың айтуынша, қазір Қырғызстанда бел баласын бастық етіп тағайындау былай тұрсын, жақын туысын қатардағы қызметке алушылар аяғын аңдап басатын болды. Оның үстіне бір-ақ мерзімге тағайындалатын президент өз ықпалын күшейте алмайды. Жемқорлық жойылып кетпесе де бір кездегідей кең ауқымда көрініс беріп жатқан жоқ. Екіншіден, қырғыз халқын саяси сауаты бұрынғыдай емес. Тіпті кішігірім мәселелерде де өз құқын талап етуде ерекше белсенді. Көппартиялық жүйе ашық көрініс беріп жатыр. Сайлаулар кезіндегі биліктің объективтілігі дамып келеді.
Түйін
Бір кездері сарапшылар қауымы «Қырғызстанда төңкерісшілдік синдромы пайда болды. Дәндеп алған халық көп ұзамай бұл билікті де қуалап жібереді», – деген сыңайда тұжырым жасаған болатын. Дәл бүгінгі қырғыздың бойында ондай пиғыл жоқ сияқты. Қан төгуге кім құмартсын, халық та ақымақ емес. Оның үстіне билік те халықтың қытығына тиюден қорқады. Керісінше, биліктің халықтан қорқу синдромы пайда болды. Бүгінде Қырғызстанды Орталық Азияның лабораториясы деп те атайды. Ендеше сол лабораториядағы қос төңкеріс тәжірибесі аймақтағы елдердің басқарушы элитасына да, қарапайым тұрғындарына да сабақ болды.
Автор: Сәкен КӨКЕНОВ
