АЛТЫНОРДА
Новости

Ай?ап: «?аза??а алалы? ?айдан келді»?

Петерборск императорск публичный библиотекада Росийский закондарын жина?ан кітаптарды а?тар?анда, о?ып ?ара?анда екінші Екатерина патшаны? шы?ар?ан ??пия указ ?а?азы ?шырайды. Сол указ к?шіріліп алынса да б?гін де ?а?аздар арасынан табылмай ж?р. Солай болса да 1775 ??м 1780 жылдарды? арасында шы??ан закондар арасынан іздеген кісіге табылса керек?!

Б?л указ ?ткен уа?ытта ??пия болса да б?гінде закон болып шы??анды?тан, ?ркімге о?у?а болады. Указ Орынборск генерал-губернатор ж?н?птеріне жазыл?ан екен. С?зі ойдан шы?ып ?мытылмаса, былай сы?ылды еді:

1) ?ыр?ыз-?аза? хал?ыны? бір ру басшыларын екінші ру басшыларыменен араз етіп, бірі менен бірін ?ас етіп, біріні? етін бірін жеуге себеп болы?ыз.

2) С?лтандарын бірі менен бірін араз ?ылып, бірі мен бірін иттей тартыстырып, біріні? етін бірі жеуге себеп болардай іс ?ылы?ыз.

3) ?ыр?ыз-?аза?ты? басшы адамдарын с?лтандарымен араз ?ылып, с?лтандарын ?з ?оластында?ы а?са?ал адамдарымен араз ?ылы?ыз. Арасына от т?скен уа?ытта жанып кетердей к?кір-с?кір даярлай бері?із.

Осылайша арасына от т?татып, береке-бірлігін алса?, ?зара азып, тоз?анды?тарынан ?аза?-?ыр?ыз ж?рты б?тен патшалы? ?ол астына к?шіп кетерге д?рмені болмас. ?з-?здері ?ыры? пыша? болып, ?ырылысып, же?ілген жа?ы же?ген жа?ынан ?ш алар ?шін, к?ш алар ?шін Россия патшалы?ына жа?ындар уа патшалы??а ?ор?алар. Сол уа?ытта Россия х?кіметі араларына т?ре болып, т?релеп, ретіне ?арай я анасына, я мынау жа?ын ?уаттап т?ру керек. Т?рлі амалменен с?лтандарыны? к?шін кетірсек, ?зімізден озып еш?айда кете алмас. Келетін, кететін жері ?зіміз болып, тілегенімізше ?а?палап жортармыз. Россия патшалы?ыны? б?л амалына б?тен ?аза?-?ыр?ыз алданып т?за??а т?сті, ?те тез Кіші ж?з алданды. Кіші ж?зде ?ш атаны? баласы бар еді. Бірісі, алты аталы ?лім??ылы, екіншісі, он екі аталы Бай??ылы, ?шінші жеті аталы Жетіру еді.

Б?лар ??тыртушыларыны?, от т?татушыларыны? тіліне еріп, соларды? амалына т?сіп, ?алма? пенен ?ытай сы?ылды бір-біріне жау болып, бастарына ?ара к?н ту?анда бір-біріне ?араспайтын болды. Араларында к?нде со?ыс, к?нде барымта, к?нде тартыс болып, аттан ат, к?ттен к?т ?алмайтын болды. П?ленше-т?геншелері ?лді, ?ырылды, жы?ылды деп жараны? аузын аш?андай болып не ?ылайын, осы к?нге шейін сол ?ш ру араларында татулы? жо?.

Х?кімет а?ылды болып надан, со?ыр ?аза?ты ?зіні? амалына т?сіріп алды. Береке-бірлігін кетіріп ?лсіретті, айта??а ж?гіріп, есі шы?ып бейшара ?аза?тарда ?аза? ?рі ?аза? намысы ?алмады, айта??а ж?гіру жарай ма, жо? па деп ойлаушы да болмады. Біра? х?кімет а?ылды болып ?з пайдасын тап?ан со? Россия х?кіметіне ?кпелеу, кін? ?ылу орынсыз бол?аны сы?ылды надан ата-бабалар?а да ?кпелеп болмайды.

1898 жылда дала облысында?ы ?аза? ж?ртын бас?арма? ?шін уа?ытша положения шы?арылды. Б? положенияны? м?раты жо?арыда айтыл?ан указды орнына келтіріп, ?аза?ты? бойына сі?іру еді. Волостной управитель, ауылнай, старшина деген т?рлі лауазымдар шы?арылып, ?аза? ж?ртыны? береке-бірлігін кетіруге себеп болды. Б?л лауазымдарды а?ша?а сатып алатын болды. ?аза?ты? ?зара ?ыры? пыша? болып ?ырылысуына себеп болды. Болыс бол?ан кісі шы?ар?ан шы?ынын ?айтарып алу ?шін ?оластында?ы ж?рт?а арты? а?ша салатын болды. Арты? екенін біле т?рса да жуан білек болыс барма? сілкіп ?ойды, болыс ?стінен арыз ж?рмейтін заман болды. Б?л уа?ытша положения ?аза?ты бірлестірумен ?оймай, жерінен айырып, жерін патшалы? ?ылды. Жерден айыруменен ?оймады м?фтиден де айырды. Х?кімет ха?и?атына т?сінді, екінші Екатерина указыны? пайдалы екенін а?дады. Сонды?тан 1891 жыл 25 хамалда уа?ытша положения?а «Степной положения» деп ат ?ойды, аз-м?з ?згертіп ?аза??а закон ?ылып ?ойды. Осы к?нде ?олданып ж?рген законымыз степной положения-д?р. Осында бірі мен бірі тату ?аза? жо?, ата баладан, іні а?адан айрылатын заман болды. Народный судьялы? ?шін халы? партия, партия жа?-жа? болып, бірі мен бірі соттасып, х?кімет есігінен есік, тесігінен тесік ?оймай таптап бітірді. Екінші Екатеринаны? указы шы??алы ж?з жиырма жыл болды, содан бері ?аза?ты? бір-біріне ?ыл?ан ?асты?тары санап бітіргісіз к?бейіп кетті. ?аза?ты? с?йегіне сі?іп, бір-бірін а?ду, біріне-бірі ш??ыр ?азу, ана-шеше с?тімен бірге емдірілетін болды, емшек с?тіменен сі?ген бір ауру болды.

Осы к?нде ?аза?ты етіне сі?ген ауырудан ??т?ару ?шін Жи?анша мырза Сейдалин «Сияз жасау керек» деп, ?зіні? тап?ан даруын ж?рт ортасына ке?еске салып, «Ай?ап» журналына жазды. Б?л тап?ан дару пайдалы дару бол?анды?тан, к?п ?аза? сияз болса екен деп тілеулес болып т?р.

?лихан мырза Б?кейханов б? сиязды? пайдалы дару екеніне ?арсы, орынды-орынсыз д?йек к?рсеткен болады, к?зге ??быжы? елестетеді, ??быжы?ты? болатыны да рас, біра? біз бес жасар бала емеспіз ?ой. ?лихан мырзаны? Сияз?а ?арсы келуі, пайдасы болмайтынын д?йектуге ?ара?анда Жи?анша мырза Сейдалин?а ?арсы болу жа?ынан ?арсы келгендігін ?зіні? жаз?ан с?зінен о?ы?ан ?аза? былай т?рсын, ?арапайым ?аза? та а?ларлы?. Ж?рт намысы, ж?рт ары ?аза? ?шін ондай кейкиіскенді тастап, бір ауыздан с?з шы?ару?а керек деп білемін. Б?лай керектігін Б?кейханов ?зі білсе де, біра? же?іп кеткен сы?ылды к?рінеді.

?лихан мырза:

— Хан баласында ?аза?ты? ха?ы бар еді, ?аза??а ?ызмет ?ылмай ?оймаймын, — дейді. Біра? б?л мырзаны? б?лай жал?ыз шабуын ж?рт ?ната ?оймайды, ететін ?ызметі ?андай ?ызмет екендігін халы? т?сіне алмай т?р. Ахмет мырза Байт?рсын баласы:

— ?аза?ты атып жеген де, сатып жеген де т?релер еді, ?лі де болса т?релер борышын ?терге тиісті, — дейді. Бас ?осып ке?ескенді жа?тыры??ырамайды, кекесінді с?здер жазады. Байт?рсынов мырзаны? екінші Екатеринаны? шы?ар?ан законыны? бел баласы болуын ж?рт жа?тыры??ырамай ренжиді.

?аза?ты емдеп жазады деген ба?ташыл арымыз ауыру болса, о?ан д?ріні ?айдан табамыз. ?аза? бол?ан со?, ?аза?та ?аза?ты? ха?ы жо? дей алмаймын. ?аза? ?аза??а пайда ?ылса к?п емес, ?ят-шамын ??ры кекесінді бос с?зімен біреуді о?тамай, ?а?пай, ?зі адас?ан ?аза?ты онан сайын адастырмай, т?зу жол салу керек деп білемін…

Сорлы ?аза? ж?ртын о?ып шы??ан жас ?спірімдеріміз ілгері ?арап тартпаса, кім тартады? Соны? ?шін ?спірімдеріміз бала сы?ылды ??быжы?тан ?ор?ып т?рмай іске кіріссе ?арапайым ?аза? біз де ж?рдемде болар едік. «?сер елді? жігіті бірін-бірі батыр дейді, ?шер елді? жігіті бірін-бірі ?атын дейді» деген с?з бар еді. Жатса? та, т?рса? та бізді? ?аза? жігіттерін ?сер елді? жігіттеріндей едік деп тілеп т?рмыз. ?лихан мырзадай тауы ша?ыл?ан, ?аруы ?айт?ан кісілерді? с?зі о?у?а жа?сы болса да, ?олдану?а ы??айсыз, жайсыз болады.

Жардай ?арасарт баласы

 

http://yvision.kz/post/315724