?азір ?лемні? ?ыры?тан астам мемлекетінде 5 миллион?а жуы? ?аза? диаспорасы т?рып жатыр. Олар шетелдердегі аз этникалы? топ бол?анды?ына ?арамастан ?рдайым ?здеріні? атамекені ?аза?станмен рухани-м?дени ж?не шаруашылы? байланыста болу?а тырысады.
Оларды? тарихи Отанмен ты?ыз байланыста болуын ?амтамасыз ету ?шін 1992 жылы ??рыл?ан Д?ниеж?зі ?аза?тары ?ауымдасты?ыны? р?лі ерекше. Б?л беделді халы?аралы? ?йым осы?ан дейін д?ниеж?зі ?аза?тарыны? т?рт ??рылтайын ?ткізіп, ?аза? хал?ыны? та?дыры, тілі, ?лемні? т?кпір-т?кпіріндегі ?аза?тарды бірт?тас ?аза?стан мемлекетіне оралтуды? ???ы?ты? негіздері сия?ты к?кейтесті м?селелерін тал?ылады. 2011 жылды? 25 мамырында Астана ?аласында ?ткен Д?ниеж?зі ?аза?тарыны? IV ??рылтайында Елбасы, ?ауымдасты? т?ра?асы Н.Назарбаев «?аза?стан — д?ниедегі ?р ?аза?ты? ?астерлі ??быласы» атты баяндамасында: «?аза? баласы д?ниені? ?ай т?кпірінде ж?рсе де т?тас хал?ыны? бір б?лшегі екенін еш уа?ытта ?мытпауымыз керек» деп ?адап айтып, «…?андастар т?рып жат?ан елдерде ?лтты? ?нерді? ке?інен таралуына жа?дай жасауымыз керек. Біз ?аза?ты? ?айма?ы б?зылма?ан к?рші елдерде ?лтымызды? аса ??нды рухани м?ралары са?тал?анын жа?сы білеміз. Білім мен ?ылым министрлігі мен М?дениет министрлігіне экспедициялар ?йымдастырып, осындай ??нды м?раларды жина?тауды тапсырамын» деп ?лкен міндеттер ж?ктеді.
Елбасыны? ??рылтайда с?йлеген сындарлы с?зінен туындайтын б?гінгі к?н талаптарын негізге ала отырып, ?аза?тар ты?ыз ?оныстан?ан к?рші елдер — Ресей, ?ытай, Мо??олия, ?збекстан, Т?рікменстан ?аза?тарыны? ?дебиеті мен ?нерін бірт?тас ?лтты? ??ндылы?тар т?р?ысынан жан-жа?ты зерттеуді? ма?ызы зор. Б?л елдерде т?ратын ?аза?тар ?дебиеті мен ?нері осы?ан дейін диссертациялы? е?бектер ау?ымында ?ана ?арастырылып келгенмен, мемлекеттік ба?дарлама де?гейінде ке? ау?ымда зерттелген жо? еді.
Білім ж?не ?ылым министрлігіні? ?олдауымен М.?уезов атында?ы ?дебиет ж?не ?нер институты 2012-2014 жылдар?а жоспарлан?ан «Шет- елдердегі ?аза? ?дебиеті мен ?нері» атты ба?дарлама дайындады. Оны? басты ма?саты — отандастарымыз ты?ыз ?оныстан?ан к?рші елдердегі ?аза? ?дебиеті мен ?неріні? бір жарым ?асырлы? тарихына тере? барлау жасап, д?ниеж?зі ?аза?тары ?дебиеті мен ?неріні? негізгі даму ба?ыттары мен ма?сат-міндеттерін ай?ындау барысында шы?армашылы? ?ндестік, саба?тасты? принциптерін негізге ала отырып, іргелі ?ылыми е?бек жазу.
Осы бірегей ба?дарламаны ж?зеге асыру ма?сатында институтты? жетекші фольклортанушы, ?дебиеттанушы ж?не ?нертанушы ?алымдарынан жаса?тал?ан кешенді ?ылыми экспедициялар ?стіміздегі жылы Ресейді? Самара, Саратов, Волгоград ж?не Астрахань облыстарында, ?збекстанны? Ташкент, Самар?ан, Б?хара, Навои облыстарында, ?ара?алпа?стан ??ірінде, Мо??олияны? Баян-?лгий, ?обда, Дархан айма?тарында болып, ?лтты? фольклор мен ?н-к?й м?раларын, с?ндік-?олданбалы ?нер туындыларын, жазба ж?не ауыз ?дебиет н?с?аларын жинап ?айтты.
Мо??олия?а жасал?ан ?ылыми кешенді экспедиция барысында ?аза?тар шо?ырланып ?мір с?ретін Баян-?лгий айма?ы т?тастай, ?обда айма?ыны? екі ауданы, Улан-Батор, ?лгий, Налайхан ?алалары ?амтылды. Осы экспедиция кезінде ?ылыми ?ызметкерлер то?сан?а жуы? кісілерді? аузынан фольклорды? сан-салалы ?лгілерін, м?селен, ?ара ?ле?, ж?мба?, жа?ылтпаш, беташар, жо?тау, сы?су, діни ?иссалар, т?йгелеу ж?не ш?релеу жырлары, сонымен бірге фольклорлы? ?лгілер жариялан?ан сирек кездесетін кітаптарды жинады.
Экспедиция барысында ?аза? хал?ыны? ежелден келе жат?ан «Жор?а аю» биі ел арасында ?лі де ?мір с?ріп отыр?анды?ы аны?талды. Б?л биді билеушілер «Жор?а аю» к?йін домбырада орындап, сонымен бірге осы биді? шы?уы туралы а?ызды айтып, биді биледі. «Жор?а аю биі» к?сіби де?гейде телекамера?а т?сірілді.
?асырлар керуенінен сымбатымен ?ткен халы? м?расы «Жор?а аю» биіні? ел арасында кездесуі — шынымен та??ажайып ??былыс деуге болады. Б?л биді билеушілер тек бір ауылда ?ана емес, ?айта арасы алша? орналас?ан ?р айма?тан жолы?ып отыр?анды?ы, биленген биді? буын ыр?а?ы, мимикасы ?зара ??сас болып келетіндігі зерттеушілерді та?дандырды. Айталы?, биді на?ыз на?ышына келтіріп Баян-?лгийді? Дэлуун сумынында т?ратын ?арт ана Самалхан Мардан?ызы орында?ан т?рі бейнетаспа?а жазып алынды. Алтынц?гце сумыны? т?р?ыны Уатхан Имаммахм?т?лы деген а?са?ал да «Жор?а аю» биін а?ызымен бірге айтып, к?йін шертіп, биін билеген. Сонымен бірге Дархан уул айма?ы Хонгор сумыныны? ?арт т?р?ыны З?лхарнайын Бекбай?лы да «Жор?а аю» биіні? шебері екен. Б?л м?ліметтерді саралай келе Мо??олияда?ы ?аза?тар арасында ?аза?ты? халы? м?расы «Жор?а аю» биіні? де ке? к?лемде тарал?анды?ын бай?ау?а болады. Сонымен бірге жо?арыда?ы ?нерпаздар б?гінде ке? к?лемде ел арасына жа?а ?рлеумен тарал?ан «?ара жор?а» биіні? к?йі мен буын ыр?а?ы м?лде ?згеріп кеткендігін тілге тиек етті. ?азіргі «?ара жор?а» деп билеп ж?рген к?й «?ос к?ре?» немесе «Сал к?ре?» деп аталатын халы? к?йі екендігін, ал «?ара жор?а» к?йіні? м?лде бас?а екендігін айтып, к?йді тартып, «?ара жор?аны?» к?не н?с?асын ?здері билеп к?рсетті.
Экспедициялы? зерттеу барысында Мо??олия ?аза?тары арасында ж?мба? жанры ке? к?лемде тарал?анды?ы, сонымен бірге сонылы?ы, хат?а т?спеген жа?алы?ымен ерекшеленді. ?аза?станды? ?алымдар халы? арасынан ?ылыми айналым?а ?лі де т?се бермеген ж?здеген ж?мба?тар жазып алды. Б?дан сырт ерекше назар аударатын жа?дай — «Жо?тау» жанрыны? б?гінге дейін ел арасында айтылып келе жат?анды?ы. Б?л жанрды? к?птеген ?лгілері халы? арасынан ?ылыми-зерттеу ?шін жазылып алынды.
?ара ?ле?ні? ?айма?ы б?зылма?анды?ы да д?лелдене т?сті. Б?рын ?ылыми нысан?а т?се бермеген к?птеген ты? жа?ылтпаштар, ма?ал-м?телдер, ??рыпты? фольклор ?лгісіні? ерекше ?лгісі «?озыны т?йгелеу» ж?не «Ешкіні ш?релеу» жырлары да ?німен бірге жазылып, экспедиция ?орына т?сті.
Ресейді? ?оша?аш ауданыны? т?р?ындары, сонымен бірге Алтай Республикасы Усть-Кан ауданы Т?раты ауылы ?аза?тары ?ылыми кешенді экспедиция барысында т???ыш рет зерттелді. ?оша?аш ?аза?тарында ?ара ?ле?, жо?тау, тарихи а?ыздар, шежірелік деректер ?жепт?уір са?тал?аны бай?алды. ?сіресе, «Жо?тау» жанрыны? б?л ??ірде де ?мірше? салт екендігі аны?талды. Бір ерекше айтатын жайт — ?аза? баспас?зінде «шо?ынды ?аза?тар» деген атау?а ие бол?ан Усть-Кан ауданы Т?раты ауылын мекендейтін 70 отбасы, жиыны 300 ?андасымыз туралы толы??анды материалдар жиналды. Зерттеу барысында осы ауыл?а ?аза?тарды? орналасуы туралы шежірелік деректер, оларды отыры?шы халы?ты? ?алай шо?ындыр?аны туралы м?ліметтер, сонымен бірге осы ауыл т?р?ындарыны? ?азір мешіт ашып, имам сайлап, ата діні м?сылманды??а бет б?р?аны туралы деректер жазылып алынды. Ауылда?ы ?ариялар ?аза? тілінде еркін с?йлейтіндігі, ?н айтып, жыр жырлайтынды?ы — ?лтты? зерде мен иммунитетті? бекем екендігі бай?алды. Т?раты ауылыны? ?арт т?р?ыны К?л?ш Ж?сіп?ызы бас?а емес, алдымен былайша «Елім-айды?» зарлы ?уеніне басты:
Ша?и шапан кимесем с?н
келмейді-ау,
«Елімай?а» салмасам ?н келмейді, Елім-ай, елім-ай.
Бойында Т?ратыны? арша ап ж?рмін,
Аршамды к?тере алмай шаршап ж?рмін, Елім-ай, елім-ай.
Туысым сонау ж?рген аман
дейді-ау,
Хабарын ?зім барып к?рсем екен, Елім-ай, елім-ай!
Б?л жыр жолдарыны? ?зі шетелдегі ?андастарды? ту?ан елге, атамекенге деген са?ынышын ай?ын білдіреді, ты?да?ан адамды еріксіз елжіретеді.
?збекстанда т?рып жат?ан ?аза?тарды? ?дебиеті мен ?нері жайында?ы м?ліметтерге ?араса?, ?аза?ты? к?рнекті жазушы, драматургі С.Бал?абайды? «Е? ?демі келіншек» спектаклін жа?ында ?збекстан ?лтты? драма театры ?ой?ан екен. ?ара?алпа?станны? Берда? атында?ы мемлекеттік драма театрыны? сахнасында осы ж?не ?зге де ?аза? авторларыны? пьесалары жиі ?ойылатынын к?ре отырып, м?дени барыс-келіске кедергі жо? екені сезілді.
«?збекфильм» киностудиясыны? бірнеше с?тті туындыларын жаса?ан продюсер, кинорежиссер Фируза Егембердиева, а?ын, тележ?ргізуші Анар Н?лібаева, ?збекстанны? Науайы атында?ы ?лкен опера ж?не балет театрыны? драмалы? сопрано дауысты белді ?ншісі, бірнеше халы?аралы? конкурстарды? лауреаты Гули Айтжанова мен театр дирижеріні? бірі ?ара?алпа?станны? халы? артисі, ?збекстанны? е?бек сі?ірген артисі Аида Абдуллаева секілді ?андастарымыз б?гінгі та?да осы елді? аузына ілігіп ж?рген ата?ты ?нер ?айраткерлері екендігін ма?танышпен айту?а болады. Б?кіл шы?армашылы? ??мырын ке?естік кездегі ?збекстанды? танымал «Лязги» фольклорлы?-этнографиялы? ансамбліне арна?ан апалы-сі?лі Алмаг?л ж?не ?рбіг?л С?йербаеваларды? да ?лкен е?бегін атап ?ткен орынды. Сырнай, баян аспабында, жеке дауыста ж?не дуэт ?лгісінде ?нші болып, д?ниені? т?рт б?рышын шарла?ан б?л ?аза? ?нерпаздарыны? бауырлас ?збек ?нері мен м?дениетіне сі?ірген е?бегіні? орны ерекше.
?ара?алпа?станны? астанасы Н?кіс ?аласында жергілікті ?аза? диаспорасыны? ?нерпаздары бастамасымен «Бес ?ала» халы? театры біраз жылдар бойы ж?мыс жаса?ан. ?кінішке орай, б?гінде б?л театр к?сіби маманны? жо?ты?ынан тарап кеткен. Аты бар бол?анымен заты жо? ?аза? театрына айналыпты.
Мо??олияны? Баян-?лгий айма?ында?ы ?аза? музыкалы драма театры осы мемлекетте ?мір с?ріп жат?ан ?андастарымыз ?неріні? ?ара ша?ыра?ы болып саналады. Ол ал?ашында 1940-1945 жылдары айма?ты? клуб, ал 1956 жылдан бастап ?лтты? музыкалы? драма театры ретінде ж?мыс істей баста?ан. Театр ?з шы?армашылы?ын т???ыш рет М.??рманханны? «Кезе? ?стінде» пьесасымен аш?ан екен. Айма?ты? театр сахнасында М.?уезовті? «Е?лік-Кебек», ?.М?сіреповті? «А?ан-сері — А?то?ты», «?озы К?рпеш — Баян с?лу», Б.А?танны? «Жаман мен Ерма?ан», М.??рмаханны? «Жасыл д?н», «Т?лба к?л шай?асы» ж?не т.б. пьесаларымен ?атар Е.Брусиловскийді? «?ыз Жібек», Д.Дамдисуренні? «Керім-ау, ай-дай» атты опералар да ?ойыл?ан. Театр ??рамында хор, драма, балет кластары мен ?лт аспаптар оркестрі ж?мыс істейді. Театрда ?р жылдары ?аза?станды? белгілі музыка мамандары Х.Тастанов, А.Мырзабеков, М.?уб?кіров ке?есшілік ?ызмет ат?арып, жо?ары д?режедегі ?нер биігіне к?теруге ?лес ?ос?ан. 1990 жылы театр?а жылжымалы сахнасы бар жа?а ?имарат пайдалану?а беріліпті.
Шетел ?аза?тарыны? жазба ?дебиетіне то?талса?, ?сіресе, Мо??олияда?ы ?аза?тар ?дебиетінде жа?а даму ?рдісі ай?ын бай?алады. Поэзияда С?ра?ан Рахмет?лы, Шынай Рахмет?лы, Байыт ?абан?лы сия?ты а?ындар ке? тынысты лирикалы? тол?аныстармен, заман м?селелерін тілге тиек еткен ты? к?ркем ойларымен ерекшеленсе, прозада Ерба?ыт Н?сіп?лы ??гіме жанрын жа?а с?рлеумен дамыт?ан жазушылы? шеберлігімен к?зге т?седі.
Кешенді ?ылыми экспедицияларды? жан-жа?ты ж?ргізген зерттеу ж?мыстары барысында Ресей, ?збекстан, Мо??олия елдерінде т?ратын ?аза?тар арасында ?лтты? с?ндік-?олданбалы ?нер т?рлеріні? сол б?рын?ы ?аза?ы ?алпында са?тал?анды?ы бай?алды, сонымен бірге б?л елдердегі ?аза?тар ішінен сурет, м?сін ?нерінде ерекше дарындылы?ымен таныл?ан тума таланттар шы??анды?ы жіті назар?а алынды.
Осы елдерге ?йымдастырыл?ан кешенді ?ылыми экспедициялар шет- елдерде т?ратын ?аза?тарды? м?дени дамуына байланысты бірнеше ?зекті м?селелер бар екендігін к?рсетті:
1. ?збекстан мен Мо??олияда ?аза? мектептері бол?анымен, о?у-?дістемелік ??ралдар жетіспейді. Ресейде ?аза? мектептері жо?ты? ?асы. Б?л бірнеше жыл бойы айтылып келе жат?ан ?лкен м?селе. Осы?ан орай ?аза?стан Республикасыны? ?кіметі тиісті шаралар ?йымдастырса деген ізгі ниетімізді жеткіземіз.
2. Мо??олияны? ?аза?тар ?ана т?ратын Баян-?лгий айма?ыны? орталы?ы — ?лгий ?аласында?ы кітапхана ?оры со??ы 20 жылда ?аза? тілінде шы??ан кітаптармен толы?тырылма?ан. Осы?ан орай М?дениет ж?не а?парат министрлігіне ?аза?стан баспаларынан шы??ан жа?а кітаптарды ?аза?тар жиі ?оныстан?ан к?рші елдерді? кітапханаларына жеткізуді ?сынамыз.
3. ?збекстанны? ?аза?тар ты?ыз ?оныстан?ан облыстар мен аудандарында ?здеріні? салты мен д?ст?рін сахнадан к?рсетер ?аза? ?лтты? театрыны? болмауы ойлантады.
4. Мо??олияда?ы Баян-?лгий ?аза? музыкалы драма театрыны? б?гінгі тыныс-тіршілігінде б?рын?ы салып кеткен жолды жал?астыру?а, кездесіп жат?ан материалды? ?иынды?тар?а ?арамастан шы?армашылы? ?жымды ?стап т?ру, халы?ты? рухани-м?дени с?ранысын ?теуге талпыныстар бар. К?сіби мамандарды? жетіспеушілігі, жа?а шы?армашылы? идеяны? болмауы б?гінгі та?да алыс шетелдегі жал?ыз ?аза? к?сіби театрыны? тынысын тарылтатын секілді. Б?л ?аза? театрыны? шы?армашылы? келбетін жа?сарту, ?зіндік ?лтты? бояуы мол ?жым болып са?талып ?алуы ?шін жергілікті бюджеттен б?лінетін ?аржымен бірге, ?аза?стан Республикасы да барынша ?олдау к?рсетіп отыру ?ажет деп білеміз.
?орыта келгенде, М.?уезов атында?ы ?дебиет ж?не ?нер институты дайында?ан «Шетелдердегі ?аза? ?дебиеті мен ?нері» ба?дарламасы елімізді? бірт?тас ?лтты? мемлекет ??ру идеясына сай келіп, шетелдегі ?аза? ?дебиеті мен ?нерін кешенді т?рде зерттеуге, ба?ыт-ба?дарын ай?ындау?а мол м?мкіндік береді. Алда?ы уа?ытта ?аза?стан Республикасыны? Президенті Н.Назарбаевты? тапсырмасына сай шетелдегі ?андастарымызды? ?дебиеті мен ?нерін, м?дени м?раларын, ?лтты? ??ндылы?тарын зерттеу жал?асын табады. Осы экспедицияда жинал?ан материалдар ?ылыми сараптамадан ?тіп, бірнеше ?жымды? монография ретінде баспа?а дайындалып, ?ылыми айналым?а ?осылады.
Б?гінгі ?ылыми жиында ?лемге тарыдай шашырап кеткен 5 миллион?а жуы? ?андастарымызды? к?птеген м?селелері к?н т?ртібіне ?ойылып отыр. Алда?ы уа?ытта да мемлекетіміз, ?кіметіміз ?андастарымызды ата- ?онысына келуін реттей беретін болады. Біра? сыртта ж?рген ?андастарымызды?, этникалы? бауырларымызды? ?дебиет, м?дениет, ?ол ?нері зерттеле беруі керек. Олай болма?ан жа?дайда асыл м?ралар жо?алып кетуі м?мкін. Шетелдегі жас ?рпа? б?л ?лтты? ?азыналарымызды жинастырып, зерттей алмайды. Сонды?тан да Елбасы айт?андай, біз сыртта?ы бауырларымызды ?олдауды? ?рт?рлі жолдарын ж?зеге асыруымыз керек. Соны? ал?аш?ы баспалда?ы жасалды.
У?лихан ?АЛИЖАНОВ,
М.?уезов атында?ы ?дебиет ж?не
?нер институтыны? директоры,
филология ?ылымдарыны? докторы,
?аза?станны? е?бек сі?ірген ?айраткері
