Жемқорлықпен күрес жаңа сатыға көтерілмек

Қазақ елінде қазіргі және бұрынғы барлық шенеуніктерге қатысты «досье» түзілетін көріне­ді. Сыбайлас жемқорлықпен кү­ре­с­­­ке тың қарқын, соны серпін, тіп­ті өктем пәрмен беруге тиісті жаңа заң жоба елімізде мемлекеттік қызметте бүгінде істейтін және бұрындары істеген барша тұлға­лар­дың жеке және кәсіби қасиет­тері, сондай-ақ олар жол берген заң бұзушылықтар, олардың жау­ап­­кершіліктің қандай түрлеріне тартылғандығы және мемлекеттік қызметтен кету себептері туралы мәліметтерден тұратын «Бірыңғай электронды деректер базасын» ендіруді көздейді. Тағы бір жаңалық: Конс­ти­ту­циялық кеңес төрағасы жыл сайын Парламентте Қазақ­с­тан­дағы конституциялық заң­дылық­тың сақталуы туралы жолдау жа­рия­­лайтыны мәлім. Енді дәл ос­ы­­­лайша, алда коррупциямен күрес­­ке жауапты құрылымның да «Қазақстандағы сыбайлас жем­қор­лықтың жай-күйі және кор­ру­п­­цияға қарсы саясат іс-шараларын жүзеге асыру туралы есеп» беруі ойластырылуда. Заң жобасында бұл – «жемқорлықтың алдын алу шара­л­ары» ретінде аталған. Бұған қоса, осындай шара ретінде елі­міз­де «коррупциялық тәуекелді тал­дау» атты жаңа тетік іске қосылуы ықтимал. Бұл ретте мемлекеттік орган­дар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдары қызметінің «кор­руп­цияға айрықша бейім» учаскелері анықталады да, оларға қатысты «коррупциялық тәуекелді талдау» жүзеге асы­ры­лады деп күтілуде. Жо­бада мұн­дай шараны жүргізу тәр­тібін Үкімет бекітеді деп көр­сетілген. Ал меморганның не жер­гілікті өзін-өзі басқару орг­ан­ы­­н­ың қандай да бір қызмет теліміне әлгіндей «жемқорлық талдау» жүргізу қажеттілігі туралы ше­шімді Қаржы полициясы қа­был­­дайды деп тұспалдануда (заң жобасында осылай айтылған).

Сыбайлас жемқорлыққа шын мәнін­де жойқын соққы беру үшін Елбасы бұл іске қоғамды кеңінен тартуды жүктеген болатын. Осы­ған сәйкес, «мемлекеттегі корруп­ция­­ға қарсы саясатты жүзеге асы­ру тиімділігін арттыру ма­­­­­қ­­­­­с­а­­­­тында» Қазақстанда «мем­ле­кет­­­тік және қоғамдық бақы­лаудан тұратын Бірыңғай бақы­лау жүйесі құрылады» делін­ген заң жобасының 9-бабында. Рас, қо­ғам­­дық ұйымдар қазірдің өзінде жем­қорлықпен күресте мемле­кет­ке қолғабыс етуге тырысуда. Бір­ақ алдынан «алтықабат арқан» болып керілетін әртүрлі тоспалар олардың қол-аяғын байлап-матап тастауда. Заң жобасын әзір­леу­ші­лер осы кедергілерді құлату үшін үлкен өзгерістерге баруға бекінген көрінеді. Мысалға, құжаттың 10-бабы бірқатар деректерді олар бүркемеленіп келген «ком­мер­ция­лық және банкілік құпия» сипа­тынан мүлдем айырмақ.  Атап айтқанда,егер бұл бап өтсе, онда жергіліктісі, шетелдігі, респу­бликалығы бар, барлық кәсіпкерлер мен компаниялардың әкімдерге және өзге де шенділерге беретін қайырымдылық және басқа да көмектерінің түрлері мен ол қаржының мөлшері егер қоғам­дық ұйым сұраса, бұдан былай жар­ия етілуге жатады. Сондай-ақ әкім­қаралар және өзге де билік­тегілер (заң жобасында «мем­лекет­тік функцияларды атқаратын лауазымды және өзге тұлғалар, сондай-ақ оларға теңестірілген тұл­ғалар» деп атап көрсетілген) өзі­нің әйелін (ерін) және жақын туы­с­тарын жұмысқа алғандығын, сондай-ақ олармен бюджет қар­жысына қандай да бір қызмет көр­сету не жұмыстарды орын­дау ­бойынша азаматтық-құқықтық келі­сімшарт бекіткендігін қоға­м­нан жасырып қалмауға тиісті. Заң жобасында бұлардың барлығы «конфиденциалды болып табыл­май­­тындығы және коммерциялық немесе банкілік құпия бола ал­май­тындығы» қолмен қойғандай жаз­ылып отыр.

Қазақстанда енді ірі кор­ру­п­ционерлерді құрықтауға көмек­тескен адамдар туралы барлық ақ­парат «мемлекеттік құпияға» жатқызылатын болады. Бұл үшін ұлттық заңнамаға «сыбайлас жем­қор­лыққа қарсы тұруға жәрдем көрсеткен тұлғаларға» мемлекет беретін кепілдіктер ендірілгелі отыр. Жемқорлыққа қарсы тұру ту­ралы жаңа заңда ол кепілдіктерге үлкен орын берілуде. Атап айт­қанда, осы заң жобасының 15-бабында «коррупциялық құқық бұзушылық фактісі туралы хаба­р­лаған немесе өзге де тәсілмен кор­рупциямен күреске жәрдем көр­сетуші тұлға мемлекеттің қор­ғауында болады» деп нақ жазы­л­ған. Ал осы баптың екінші тар­мағы жемқорлардың «шортанын» торға түсіріп берген тұлғаның кім екендігін білетін құқық қорғау органдарының және басқа меке­мелердің қызметкерлеріне мін­дет­­теме артады: егер олар әлгі адам туралы ақпарды «отыз екі тіс­­тің арасынан» шығарып ал­са,жаза тартады.

«Коррупциямен күресте жәрдем көрсетуші тұлға туралы ақпарат мемлекеттік құпия болып табылады және тек аталмыш заңның 12-бабының 2-тармағында көрсетілген (яғни коррупцияға қарсы тұрушы–авт.) органдардың немесе соттың сұрауымен ғана ұсынылады. Бұл ақпаратты жария ету заңмен белгіленген жауап­кер­шілікке соқтырады» делінген заң жобада. Бір қызығы, Қазақстанда халық қазынасы мен ел қаржысын талан-тараж етуші пайдакүнем, парақор шенділерді ұстап беру «табысты іске» айналатынға ұқсайды. Қазірдің өзінде Эко­но­ми­калық қылмысқа және сы­байлас жемқорлыққа қарсы күрес агенттігі парақорларды қолға түсіріп бергендерге қаржылай сыйақы қарастыруда екен. Ал мына жаңа заңмен мұндай ын­та­ландыру заң жүзінде рәсімделмек. Қазірдің өзінде сарапшылар он­дай «принципті» тұлғалардың алар сыйақысын соның көмегімен қолға түскен пара не талапай бо­лу­дан сақтап қалынған ел қар­жысы көлеміне тәуелді етуді, яғ­ни соның қанша пайызын ала­тындығын заңмен бекітуді ұсынуда. Осы заң қабылданысымен, Қазақстанда сыбайлас жемқорлық деректері туралы хабарлау әрбір мемлекеттік қызметшінің мін­де­тіне айналады. Рас, «қылмыстық әлем» жаргонында бұл «тоқыл­дақтық» («стукачество») деп ата­ла­тыны бар, ал заң бойынша ол – Отан алдындағы адалдықтың белгісі. «Мемлекеттік органның басшысы коррупциялық құқық бұзушылықтардың, өзін аталмыш бұзушылықтарды жасауға итер­мелеудің шынайы жағдай­лары туралы хабарлаған мемлекет­тік қызметшіні қудалаудан қорғау бойынша шаралар қабылдауға міндетті» делінген жобада. Әрине, сол меморганның бас­шы­сының өзі ұйымдасқан қыл­мыстық топтың«серкесі» болып шығуы ғажап емес. Мұндайда мем­лекет қорғау мәселесін өз қолы­на алып, тіпті куәгер тұлғаға оқ­қағар беруі, үйі мен отбасына күзет қоюы мүмкін екен. Бұл турасында заң жобасында «қажет болған жағдайда» құзырлы орган­дардың ондай тұлғалардың «жеке қауіп­­сіздігін қамтамасыз ететін­дігі» нықталады. Рас, осындай барлық мем­лекет­тік кепілдіктер «қасақана жал­ған ақпаратты хабарлаған тұл­ғаларға та­ра­л­майды»! Биліктегі жо­ғары ла­уазымды тұлғаның абыройына дақ түсірген ондай қарау ниеттілерді қайта мем­лекеттің өзі қудалайтын болады.

Жалпы, қолы ғана емес, ойы да арам шенділердің, мем­лекеттік қызметке заңсыз баю мақ­сатында ұмтылатындардың үрейі шындық­қа айналуы ық­тимал. Жақында ел Парламенті құқық қорғау орган­дарына қызметке тұру­шыларды тек «жалғандық де­текторынан» өт­кен соң ғана қабыл­дауды талап ете­тін заңға өмі­р­ге жолдама бер­гені мәлім. Ал енді сыбайлас жем­қорлыққа қарсы тұру туралы жаңа заң жобасында «корруп­циялық құқық бұзушылықтар жа­сау тәуекелі жоғары», яғни қолы­нан бюджеттік мол ақша өтетін лауа­зымдарға тағайындау кезін­де, кандидаттың по­ли­гра­фологиялық зерттеуден өтуін мін­деттемек! Бұл заң жоба ерлі-зайып­тыларға және туған-туыстарға мем­лекеттік бір мекемеде бірге жұ­мыс істеуге тыйым салуды қарас­тырады. Заң жобасында мемлекеттік фун­к­­цияларды орындайтын бар­­лық тұлғалардың «сыйлықтар қа­бы­лдауына тыйым салынғалы» отыр. Рас, осыны талап ететін 22-баптың 2,3 тармақтарында ола­рға хаттамалық немесе өзге де ресми іс-шараларды өткізу кезінде тек құны 10 айлық есе­п­тік көрсет­кіш­тен аспайтын (18 мың теңгедей) сим­во­ли­ка­лық ықылас белгілерін және си­м­воликалық кәдесый-сув­е­нирлерді, сондай-ақ дип­ло­ма­тия­лық сыйлықтарды алуға рұқ­сат етеді.

Қазіргі кезде қолданыстағы заң мемлекеттік қызметке тұр­­ғандарды соған дейін жүр­гізген бизнесінен қол үзуге мәж­­бүр­лейтіні мәлім. Жаңа заң жо­басын әзірлеушілер одан әріге баруға «бекініпті»: егер ол қа­былданса, мем­лекеттік қыз­метшілерге тіпті мем­л­екеттік қы­з­меттен кеткен соң да, бе­л­гіленген мерзім бойы, бұған дей­інгі өз өкілеттіліктерін орын­даумен тікелей және жа­на­ма байланысты болған қы­з­метпен айналысатын ком­мерциялық және ком­мер­ция­­лық емес ұйым­дарға жұмысқа тұруға тыйым салы­на­ды! Осылайша «мүдделер қақт­ы­­ғысының алдын алуға және рет­­теуге» ұмтылыс жа­са­лу­да. Бұл та­лап айналасында алда әлі талай та­лас-тартыстар өрбитіні даусыз. Өйткені құқық қорғау орган­да­рында қызмет еткен тұлғалардың артынша әлдебір ұйымның «қауіп­сіздік қызметінің» басш­ы­лығына шақыры­латын­дығы, БҒМ жүй­е­сіндегі шенді­лердің әлдебір оқу орнында орын сайлап, «көшіп» алатын жағдай­лары си­­рек емес. Енді оған тыйым са­лын­са, олар қайда барады?

Әрине, талап-жауап­кер­ші­лік­тің күшеюімен бірге ын­таландыру шаралары да артпақ. Әйтпесе мемлекеттік қызметтің тар­тым­ды­лығы азайып кетер еді. Бұл рет­те заң жобасында «тиісті ла­у­азым­ның өкілеттігі мен жа­­­уа­­п­­кер­шілігіне қарай мате­ри­а­л­­­дық негізін және әлеуметтік ке­піл­­діктерін» қарастыру көз­­делуде.

Айхан ШӘРІП