АЛТЫНОРДА
Новости

Шетелден ұят болды!

Қазақстанда заң жобасының барлығы ресми тілде жазылады да, соңында мемлекеттік тілге аударылады. Өз алдымызға егемен ел атанғанымызға 22 жыл толса да жағдай осы. Қазақтардың мұндай дәрменсіздігіне бертінге дейін күліп келген өзге мемлекеттер енді күйінетін жағдайға жетті. Өйткені өзіміздегісін айтпағанның өзінде Парламенттің қабылдауымен Президент қол қоятын немесе үкіметаралық деңгейде келісілген халықаралық шарттар мен конвенциялардың қазақ тіліндегі аудармасынан кейіннен масқара қателер табылады екен. Содан соң амалсыздан Сыртқы істер министрлігі мәміле жасасқан мемлекетке ноталар жөнелтіп, әлгіндей құжаттардың түпнұсқасын қайтаруды сұрап, ұятқа қалып жүр. 

Әйтсе де, Әсет Исекешев басқаратын Индустрия және жаңа технологиялар министрлігі ешкімді әуреге салмайын деді ме, өткен жылы Испаниямен жасасқан конвенцияны орыс және испан тілінде дайындап қол қойдырған да, қазақшасының заңды күші жоқтығын ескертіп жай аудармасы ретінде жанына қоса салған. Ал ең ірі ведомство Ауыл шаруашылығы министрлігіндегі заң жобаларын, Елбасы қол қоюына ұсынылатын қаулылар мен жарлықтарды жалғыз аудармашы аударып отыр.

Әділет вице-министрі З.Баймол­дина жүргізген «Құқықтық нормалар­дың орыс және қазақ тіліндегі мә­тінде­рінің тең түпнұсқалығын қамтамасыз етудің мәселелеріне» арналған дөң­гелек үстелде күйінгендер көп бол­ды. Ендеше, 2012 жылы Парламент қазақ тіліндегі аудармасында орысшасымен салыстырғанда, біркелкі түпнұсқаның сақталмауына байланысты 46 заң жобасын қайта ғылыми лингвис­тикалық сараптама үшін кері қайтарса, ағымдағы жылдың үш айының өзінде мұндай жайт 8 рет қайталанған. Мә­селенің тым күрделеніп бара жат­қан­дығы алаңдатса керек, өткен жылдың аяғында Президент әкімшілігінің кеңсе басшысы М.Қасымбеков ми­нистр­лік пен Үкіметтегі құжаттарды дайындайтын құрылымдардың же­тек­шілерін жинап, арнайы кеңес өткізіп, мемлекеттік тілге маңыз берілуін ескерт­кен. Сапасы сын көтермейтін жоба­ларды оқудан мезі болған депу­таттардың дембіл-дембіл дабыл кө­теруінің септігі ме, әйтеуір ақпан айында Әділет министрлігінің алқа мәжілісінде Премьер-министр
С.Ахметов те кемшілікті түзету жөнінде тағы да тапсырма беріпті. Енді құзы­ретті кеңселер мен құдіретті бас­шы­лардың тапсырмасы қаншалықты жүзеге асады? Өкініштісі, қазіргі бей­ғамдығымызға қарағанда әлі де біраз шетелді «күлдіретін» сияқтымыз.

Парламент депутаты Оразкүл Асан­ғазықызына рақмет, өзі құрамына ен­ген ко­митетінің қарауына бұл сала жатпа­са да басқосуға арнайы келіп, салған жер­ден кедергі мен келеңсіздіктерді тіліп айтты. Мұның бірінші кемшілігі әрбір ми­нистрлік заңды халықтың емес, өздері­нің ыңғайына қарай пайдалы етіп жазып алады. Екіншіден, құжат тұтастай ресми тілде дайындалады да, асығыс-үсігіс қазақ тіліне аудара салады. – Айты­ңыз­даршы, аудармашының деңгейіндегі заң жобасын қабылдап, онымен мем­лекет­тік істі жүргізу мүмкін бе?! Елбасы Н.На­зар­баевтың министрліктерді мем­лекеттік тілге көшіру жөніндегі Жар­лы­ғын министрлер аудармашылар арқы­лы шешіп тастады. Шындығында, бұл қа­зақ тілінде іс жүргізе алатын мамандар­ды жұмысқа алумен шешілуі керек емес пе? Арнайы зерттедім, ең аз министрлікте 92 пайыз, ең көбінде 98 пайыз қазақ­тар қызмет атқарады. Заң жобасын аудару­мен алысқа бармаймыз, күлкіге қалға­ны­мыз қалған.

Заң қазақ тілінде жа­зылғанда ғана оқылымдылығы мен орындалуына сын келмейді. Ол үшін министрліктегі мамандардың жетпіс пайызы ана тілінде сөйлеп, тиісті құжат­ты жазуы керек. Мұндай талаппен өз­гелер кетіп қалады деп қиналудың қажеті жоқ. Зерттеу барысында бай­қа­ғаным, бо­саған бір орынға отыз үміткер қа­ты­сады, оның 15-і тестен құлағанның өзінде қалған 13-і қазақ тілінде еркін сөйлеп, жаза алады, екеуі орысша. Біздің ми­нистр­лер тура әлгі екі орыстілдіні ала­тынын қайтерсіз – деп, ашынды Оразкүл Асанғазықызы. Халық қалау­лысының ойынша, әрбір министрлік­тің өздеріне қажетті заң жазып алуын тоқ­та­ту керек.

Ол үшін Президентке немесе тікелей Үкіметке бағынатын заң жоба­сын да­йын­дайтын мекеме құрылып, негізі­нен, үш талаппен мамандар ірік­тегені жөн. Қабылданатындардың 70 пайызы мем­лекеттік тілді толық меңгеруі керек, 30 пайызы өмірдің әр саласында жұмыс істеп тәжірибе жинақтаса, 30 пайызын үш немесе төрт тілді меңгерген жастардан жинақтағаны дұрыс. Қазір Үкіметте мемлекеттік тілде заң жазудың стандарты жоқ осыны ретке келтіріп, онда қолда­нылған сөздердің ортақ болуын реттей­тін лингвистикалық орталық құрып, құ­зыретін күшейту керек. Бұл шетелде қолданылатын жүйе.

Сыртқы істер министрінің орын­басары Қайрат Сарыбай халықара­лық конвенциялардың қазақ тіліндегі нұс­қасынан жиі-жиі қателіктердің шығуы­­на байланысты мемлекетаралық деңгейде қол қойылған заңдарды нота жолдап, қайта алдыртудан әбден ұятқа қалатын­дықтарын ашына жеткізді. Бір құжат тіптен бес рет өзгеріп, ұлттың намысын көтереміз деп жүргенде абыройсыздық­қа ұрынудамыз. Қараңызшы, Германияға, Түркияға немесе АҚШ-қа Қазақстан­ның атынан «заңның мемлекеттік тілдегі нұсқасында қателіктің шығуына байла­нысты қайтаруыңызды сұраймыз» де­гендей мазмұндағы хатты үнемі жіберу қазақ мемлекетінің атына орасан сын келтірмей ме? Заңы да, заманы да әбден ресмиленген билікте оны ойлап отыр­ғандар некен-саяқ секілді.

– Өзімізді өтірік жұбатуды қоятын мезгіл жетті, қалыптасқан мемлекетке ай­налдық. Меніңше, заң жобасының маз­­мұнын тексеретін мемлекеттік ко­мис­сия құрылып, оның төрағасын Пре­зидент бекіткені абзал. Кезінде Ататү­рік арнайы агенттік құрған, оның шешімде­рі Үкімет шешімдеріне қарағанда жоға­­-ры санал­ды. Мемлекеттік амбудсмен қыз­метін ат­қаратындай етуіміз керек. Ма­лайзияда да тілге байланысты осын­дай құрылым жұмыс істейді. Ол мекеме линг­вистикалық сараптамадан өткі­зіп, бекітпей ешбір орган қол қоймайды, – дейді Қайрат Сарыбай. Осы тұста әң­гімеге араласқан Оразкүл Асанға­зы­қызына «Сол Малайзияңа біздің әр­бір Тіл комитетінің төрағасы бюджеттің есебінен он реттен барған шығар, бірақ қандай пайдалы тәжірибе әкелгенін ешкім білмейді және ешкім сұрамайды» деген ойын ешкім теріске шығаруға тырысқан жоқ.

Үкіметтен жеткен өкілдердің де сө­зінде жан бар. Алдымен, заң жобасын әзір­леуге қатысты мерзім сақталмайды. Министрлік наурыз айында жобаны Үкіметке, мамырда Парламентке енгізу қажет болса, С.Ахметовтың кеңсесіне сол мамырдың өзінде әрең жетіп, жа­уаптылар бірнеше күннен соң Мә­жіліс­ке жіберуіміз керек деп жанталасады. Қалыптасқан процеске сәйкес заңның алдымен ресми нұсқасы жазылады да, сарапшылар ары-бері аударыстырып, тиісті талаптарға сәйкестендіреді. Үкі­метке жолдауға бір күн қалғанда, ау­дармашыларға қазақ тіліне аударуға береді. Тағы да жартыкеш бастықтар «таң­ертеңге дейін дайын болсын» деген­ді қосып, мамандарды түні бойы жұмыс істетуге мәжбүрлейді. Орысшасы екі ай, қазақшасы екі күнде дайындалған жобадан қандай мазмұн күтесіз? Сірә, осындай жүйесіздіктен әбден шаршаған аудармашылар болса керек, артқы орын­дыққа жайғасқан бір топ адам қол соғып, дуылдағанына қарағанда көтерілген мәселе шындық.

Заң шығару институтының дирек­торы, профессор Асылбек Смағұлов­тың мәлімдеуінше, еліміздегі қабылдан­ған заңдар мен Президенттің Жарлықтарын­да орыс тіліндегі бір сөз қазақ тілінде төрт түрлі етіп аударылған. Оның бір себебі Терминком отырысының жылы­на бір-ақ рет отырыс өткізетін мардым­сыз шала-жансар тірлігі мен қабылдаған сөздердің Үкімет қаулысымен бекі­тіл­мегендіктен заңды күші жоқтығымен байланысты. Сондай-ақ Парламенттен сапасыз аудармасына орай кері қайта­рылған құжатты әзірлеген министр­ліктердің ғылыми лингвистикалық са­раптама жасатпай-ақ Мәжілістің пар­тасына тастай салатындығы анық­талған. Қозғалған өзекті мәселенің әбден шыңына жеткендігі көрініп тұр, оның шешу жолдары да жан-жақты ай­тылды.

Бейсенбай ДӘУЛЕТҰЛЫ
Астана қаласы

 

http://ult.kz/kz/article/view?id=1227