Бүгінгі қазақ Ұлы Отан соғысына өз елінен тыс жерлерден де аттанған. Сол елдің атынан майданға қатысқан. Әңгіме посткеңестік кеңістік жөнінде екендігін аңғарған боларсыз.
1928-1929 жылдары қазақ жері мен елі үлкен үркіншілікті бастан өткізді. Алдымен байлар мен ірі феодалдардың мал-мүлкін кәмпескелеу деген, сосын бай-құлақты тап жауы ретінде жою деген. Оның соңы келіп Ұлы аштыққа ұласты. Міне, осы науқандар бүкіл қазақ елімен бірге Сыр бойын, оның ішінде Жаңақорған ауданын да қамтыды. Большевиктік биліктің сойылын соққан аудандық партия комитетінің хатшысы Қилыбай Көсеубаев пен округтік комитеттің өкілдері Жамбыл Ерденбаев, Қаратаев дегендер елді алатайдай бүлдіріп бітті. Әжелеріміз осы үштіктің атын атағанда жылаған баланың қорыққанынан үні өшеді екен. Жерден бір, малдан екі, жаннан үш айырылған халық ашаршылықтың алдында ауа көшуге ұрынды. Қайда? Әрине, бұрыннан барыс-келісі, алыс-берісі үзілмеген Жоғарыға! Жоғары дегеніміз Сырдың жоғары ағысындағы елді танытса керек. Нақтылай айтсақ, ежелгі Жиделі-Байсын жері. Қазіргі Өзбекстан мен Тәжікстан!
Қанша адам ата жұртын тастап ауа көшті? Нақты тізім жоқ жасалынған. Ол мүмкін де емес болар дәл қазір. Деректерге жүгінсек қайтеді? Сол жөн шығар. 1933 жылы қыркүйекте Жаңақорған аудандық партия комитетіне жауапты хатшы болып әйгілі «Бесеудің хаты» авторларының бірі Емберген Алтынбеков (Қызылорданың жанындағы Қышбөгеттің тумасы) келе қалады. Әрине, өз қалауымен емес, Голощекиннің қудалауымен, үлкен қызметінен төмендетіліп келеді. Сол кезде аудандық партия комитетінің конференциясында жасаған баяндамасында сабазың «1929 жылы ауданда 30 мың тұрғын бар еді, қазір оның 10 мыңы ғана қалды. Сол кезде ауданда 450 мың бас мал бар еді, соның 4500-і ғана қалды. Ет жоспарына жіберілгені мыншама, қалғаны қайда?» деп шырылдаған екен. Ол кісінің жары, Шымкент қаласында тұратын Мағрой Алтынбековамен 1995 жылдың күзінде жолығып, сұхбаттасудың сәті түсіп еді. Көпті көрген көнекөз кейуана көзіне жас ала отырып «Біз Жаңақорғанға барғанда аудан басшысы да қызметін тастап ауа көшкендермен ілесіп кеткен екен, аш-жалаңаш елден басқа ештеңе жоқ болатын» дейтін.
Сол көшкен елдің қатарында Төменарық ауылдық кеңесіне қарасты «Қандарал» ұжымшарының да тұрғындары бар болатын. 1930 жылы жоғарыға ауа көшкен елдің керуенін күзетіп, көшін түзеген ер-азаматтардың бірі Жүнісбек қарияның ұлы 18 жасар Құдас еді. Қазақ елінде болып жатқан лаң Өзбекстан, Тәжікстанды айналып өткендей. Керісінше, канал қазып, жер шұқынып, мақта еккен шаруашылықтар сырттан келген қол күшіне аса зәру болып шықты. Әсіресе, теміржол стансаларына мақта мен жеміс-жидек, басқа да халықшаруашылық тауарларын тасымалдауға түйе керуенімен барған қазақтарды пайдалану аса қолайлы болды. Ер-азаматтың көпшілігі тіршіліктің тауқыметімен шаруашылықтың сан саласында еңбек етсе, оқуға тек шамасы барлардың ғана қолы жетті. Солардың бір болып Құдас көке 1936 ж. Душанбе қаласында Қаржы-экономика техникумында білім алды. Ол сияқты оқи алғандардың қатары көп те болмады.
«Арқада күн жайлы болса, арқар ауып несі бар» деген, барған жері жайлы болса, ағайынның Ауғанға ауып несі бар дейміз ғой, өзбек, тәжік жерінде де басқан ізін аңдып, елден қуып барған белсенділерден тыншу көрмеген ағайындар одан әрі Ауғанстанға өтіп кетіп жатты. Пәнәйі себеппен өте алмай қалғандардың бірі еді менің әкем. Шекара асқан ағайындар араға алпыс жыл салып, Иран, Түркияны айналып тек 1994 жылдан бастап елге қайта орала бастады. Қатары өспеген, өнбеген, тек әйтеуір тұқымы өшпеген. Соған да шүкір делік.
Техникумды тамамдаған Қ.Жүнісбеков 1936-1939 жж. Қызыл әскер қатарына алынып, Душанбе қаласында 20-байланыс эскадронының командирі, 1939-1941 жж. Қорғантөбе облысының Колхозабад және Куйбышев аудандарына аудандық әскери комиссариаттың комиссары болып қызмет істеді.
Соғыс басталғанда Тәжікстанда жасақталған 122-ұлттық полктың командирі ретінде майданға аттанған Құдас көке Саратов қаласында болған оқиғаны елеусіздеу етіп айтқан екен. Қалада екі-үш күн аялдаған полк бір әскери нысанды күзетеді. Солдаттарды аралап жүрген Құдас жол шетінен құндақталған екі-үш айлық нәрестені тауып алады. Өз қолымен алып барып балалар үйіне өткізеді. Балалар үйінің меңгерушісі нәрестенің аты-жөнін сұрайды ғой. Бұл қайдан білсін? Содан баланы «Жолашар Құдасұлы Жүнісбеков» деп өз тегіне жаздыртады. «Әкеміздің осы әңгімесіне онша назар аудара қоймаған едік. Кейін сексенінші жылдары Ресейдің телеарналарына хат жазып, хабарласып көріп едік, дерегі табылмады. Қандас болмаса да әкеміздің атын алып жүрген бауырымыздың хабарын осы күнге дейін күтудеміз» дейді Құдастың кенже ұлы Шаяхмет Жүнісбеков.
Қ.Жүнісбеков соғысты 2-Украин майданының Воронеж қаласы маңындағы шебінде қарсы алады. Оның соғысқа қатысқан осы алғашқы сәті туралы жаңақорғандық журналист Қазақбай Әлібеков 1968 жылдың 24 ақпанында «Коммунистік еңбек» (қазіргі «Түркістан») газетіне «Абзал азамат» деген мақала жариялаған еді. Воронеждегі шайқаста алыстан атылған зеңбірек оғының жарықшағы Құдастың қолының қарын және жүрек тұсын жарақаттайды. Жарықшақ кительді ойып, гимнастерканың жүрек тұсына тігілген партиялық билетін тесіп өтіпті. Кейіннен осы оқиғаға байланысты дивизиялық газетте Құдас туралы «Партбилет – солдат өмірін қорғады» деген мақала да жарияланған екен.
Соғыс өртіне қақталып, небір қиын сәттерді бастан өткізген Құдас Жүнісбеков әскери шені көтеріліп, 1943 жылы атқыштар батальонының командирі болып тағайындалады. Осы кездегі солдаттардың әрекетін қас-қабағынан танитын кәнігі командирлерге тән психологиялық сезімталдық Құдас көкеде болған екен. Ол кісі айтып отыратын: «Шабуылға шығар алдында солдаттарды сапқа тұрғызып, мән-жайды түсіндіреміз. Сонда олардың арасынан шабуылдан қайтпай қалатындарын көз жанарларынан танушы едім. Адам ажалмен бетпе-бет келгенде өлмейді. Оған дейін-ақ оның рухы тәнін тастап кететіндігіне талай куә болдым. Сондайларды түрлі себептермен әскери тапсырмалардан алып қалып та көрдім, бірақ болмайды екен, олар блиндажда жатып та ажал құшып жатты. Сондағы көзім жеткені – адамды ажалдан құтқарып қалу пенденің қолынан келмейтін іс екен, тек сұм соғыс тоқтағанда ғана ажалға сабыр болады екен».
1942-1943 жж. 2-Украин майданында атқыштар ротасының командирі, 1943 ж. атқыштар батальонының командирі болған Құдас көке 1944 ж. ауыр жараланып, капитан дәрежесінде елге оралады. 1944-1946 жж. Тәжікстан Республикасы Ішкі істер министрлігі мен Мемлекеттік Қауіпсіздік комитеті жанындағы сот-прокуратура органдарының сектор меңгерушісі, 1947-1948 жж. Қорғантөбе облыстық партия комитеті жанындағы соғыс комиссариатының меңгерушісі, 1948-1949 жж. Колхозабад аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы болып қызмет істеді.
1950 ж. Тәжістан КП Орталық комитетінің Жоғарғы партия мектебін тамамдап, елдің саяси өміріне белсене араласты. Елуінші жылдары Тәжікстанда су-электр станциялары көптеп салына бастады да, олар Бүкілодақтың екпінді құрылыс болып жарияланды. Солардың бірі Төменгі-Варзобский ГЭС-ін іске қосудағы қажырлы еңбегі үшін тікелей Орталық комитетке қарайтын осы ГЭС партия комитетінің хатшысы Құдас Жүнісбеков Тәжік ССР Жоғарғы кеңесінің Құрмет грамотасымен марапатталады.
1957 жылы Оңтүстік Қазақстан облыстық партия комитетінің арнайы шақыруымен туған елге оралып, 1957-1958 жж. Түркістан ауданы Шаға ауылдық кеңесінің төрағасы, 1959-1960 жж. Жамбыл кеңшарында партком хатшысы, 1961-1968 жж. Түркістан «Киіз үй» фабрикасының бас инженері және директордың орынбасары қызметтерін атқарған. Тәжікстан мен Өзбекстанда тарыдай шашылып жүрген қаншама шаңырақты елге қосты осы кезде. 1968 ж. соғыста алған ауыр жарақаттан 56 жасында дүниеден озды.
Жүнісбеков Құдастың Ұлы Отан соғысындағы және бейбіт еңбектегі қызметі «Александр Невский» және «Қызыл Жұлдыз» ордендерімен, «1941-1945 жж. Ұлы Отан соғысында Германияны жеңгені үшін», «1941-1945 жж. Ұлы Отан соғысындағы Жеңістің 20 жылдығы» және т.б. медальдармен марапатталған. Харьков, Полтава, Белгород, Кременчуг, Кировоград, Воронеж және Сталинград қалаларын жаудан азат еткені үшін Бас қолбасшы И.Сталиннің алғыс хаттарын алған. Сол сияқты Түркістан Әскери округінің қолбасшысы, Армия генералы И.Федюнинскийдің Жеңістің 20 жылдығымен құттықтаған алғыс хаты, Оңтүстік Қазақстан облыстық әскери комиссары, полковник Д.Садовойдың Совет Одағы Қарулы Күштерінің 50 жылдығына орай Құттықтау хаты, Жеңіс күніне орай Түркістан ауданы басшыларының Құттықтау хаттары да ұрпақтары көзінің қарашығындай сақтап келе жатқан жәдігерлер қатарында бүгінгі күні.
Екінші дүниежүзілік соғыс, ондағы Ұлы жеңіс алыстаған сайын оған деген көзқарас та өзгеріп келеді. Заман да, қоғам да, сонымен бірге адам да өзгерді емес пе?! Қазіргі кезде шетел болып саналатын Тәжікстаннан әскерге аттанған Құдас Жүнісбеков сияқты ардагерлердің есімдері ұмытылып бара жатқандай ма? Құдас Жүнісбековтің соңында үлкен әулет өсіп-өнді. Үлкен қызы Күлай Шымкент қаласында тұрады, зейнеткер. Қожахмет, Мырзахмет, Бақбергендер Түркістан және Кентау қалаларында тұрады, ұл-қыз өсіріп, немере сүйіп отыр. Кенже ұлы Шаяхмет Түркістанға танымал кәсіпкер, меценат. Олар осы күнге дейін ата қоныс – туған жерінен қол үзген емес.
Осындайда кейбір жайттар еске оралады. Жақында Қ.А.Йассауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің профессоры, тарих ғылымдарының докторы, Моңғолиядан келген оралман Мініс Әбілтайын ақсақал 84 жасында дүниеден озды. Он жылдан астам қызметтес болдық. Ақсақал ғалым 75 және 80 жылдық мерейтойларын атап өтуден үзілді-кесілді бас тартқан еді. Өзі туралы насихатты мүлдем ұнатпаушы еді. Бәлкім, ондай құрметке лайық еңбегі жоқ болар деп ойларсыз? Жоқ, ол кісінің еңбегі өз қатарластарынан артық болмаса кем емес болатын. Жарықтық, өзі көңілденіп отырғанда айтатын «Менің еңбегім моңғол халқының ғылымы мен мәдениетін көркейтуге жұмсалды. Өз Отаныма жасамаған еңбекті еліме бұлдап не керегі бар!» деп. Қызмет баспалдағында Моңғолияда Орталық комитеттің жанындағы партия институтының директоры болуы, екі мәрте Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталуының өзі аз жетістік емес. Жырақта туып, шетелге жасаған қызмет – ұлтжанды азамат үшін заяға кеткен қызмет сияқты болып көрінген екен-ау. Көпшіліктің де қабылдауы соған саяды. Мүмкін, солай да болар?!
Қалай дегенде Моңғолия – біз үшін шетел ғой. Ал Құдас көкемнің жастық жігері мен саналы ғұмыры халық шаруашылығын өркендетуге жұмсалған Тәжікстан ше? Қазір шетел болғанымен Кеңес Одағы деген ортақ үйіміздің бір отауы, бір шаңырақтың астындағы ел емес пе едік?! Құдас көкемнің есімі Тәжікстанда ендігі кезде еленуі қиын, содан да туған елінде еленуі тиіс.
Ерді кебенек ішінде таниды. Ердің бағасын білу үшін мына деректі біле жүргеніміз жөн-ау. 1929-1931 жылдары Жаңақорған ауданындағы халықты тоз-тоз етіп, туған елден көшіп кетуге мәжбүрлеген бірінші хатшы Қилыбай Көсеубаевтың аты Шымкент қаласында көшеге берілген. Ал ауа көшкен елдің іргесін сетінетпей, шет жерде де елдің елдігін сақтап, ердің ерлігін жасаған Құдас Жүнісбековтің атына әзірге туған жерінде жетім көше де бұйырмай тұр. Заман да, қоғам да, адам да өзгерген жоқ па? Қашанғы таразыны қып-қызыл бәлшебектер баса береді? Мүмкін, мұндай игілікті істің оң шешімі алдағы уақыттың еншісі болар?! Елдік үшін жасалған ерліктің үлкен-кішісі болмайды, ондай ерлік ұмытылмауы тиіс қой.
Біз соғыс өртіне шарпылған аға буынның ұрпағымыз. Содан да бейбітшіліктің қадірін жақсы білеміз. Бүгінгі және болашақ ұрпақ та бейбітшілікті алып келген Ұлы Жеңістің құнын біліп, қадіріне жетуі керек. Тарихтың сабағы деген осы болса керек.
Хазретәлі Тұрсұн, тарих ғылымдарының докторы, Түркістан қаласы
http://www.aikyn.kz/articles/view/48350
