Латын жазуына к?шу — EXPO — 2017 к?рмесіне дайынды?ты? бір ба?ытына айналуы керек. Б?л туралы сенатор, академик, философия ?ылымдарыны? докторы, профессор ?арифолла Есім «Ай?ын» газетіне айтты. Ол алда?ы бес жылда кейбір салаларды латын графикасына ауыстыру?а болады деп есептейді.— Латын ?ліпбиіне к?шу, ?лде к?шпеу туралы ??гіме енді м?лдем жо?. Б?л м?селе Елбасыны? биыл?ы Жолдауынан кейін к?н т?ртібінен алынып тасталды, — дейді ?арифолла Есім. — Ендігі с?ра?: Латын ?ліпбиіне ?ашан ж?не ?ай кезде ?теміз?
— Сонда ?алай ?теміз?
— Бізді? алдымызда бас?а елдерді? т?жірибелері бар. ?зірбайжан, ?збекстан, Т?ркіменстан сия?ты елдерді? латын графикасына к?шу т?жірибелерін ?арап, оларды? жетістіктері мен кемшіліктерін сарала?ан ж?н. Мамандар арнайы осы елдерге барып, онда?ы латын графикасына ?атысты жа?дайды жан-жа?ты талдап, зерттеулері тиіс.
— Б?л ж?мыстармен кімдер айналысады?
— Тіл білімі институты. Олар барлы? ж?мыстарын осы м?селеге арнауы керек. ?йткені, тіл, оны? лексикасы, этимологиясы, тарихы, ?ліпбилерді? тарихына ?атысты зерттеулерді солар ж?ргізіп келеді. Б?л бойынша ??жаттар, зерттеулер, е?бектер бар. Тіл білімі институты латын ?ліпбиіне к?шу бойынша ?о?амда?ы негізгі к?шке айналып, ?кімет ?й?арымымен олар?а сондай ???ы? берілуі керек. Ал Тіл білімі институтыны? осы ба?ытта?ы шешімдері мемлекеттік де?гейде тал?ыланып, іске асуы ?ажет.
— Сонда б?л институт латын жазуына к?шу бойынша ?ылыми орталы? бола ма?
— Ия, латын ?ліпбиіне ?атысты ?ылыми орталы? Тіл білімі институтында болады. Олар кімдерді ?ажет деп санаса, соларды осы сараптамалы? ж?мыс?а тартуы ?ажет. Б?л ж?мыстар?а арнайы ?аражат б?лінуі тиіс. Ал оларды? ?стінен латын ?ліпбиіне к?шу м?селелері бойынша мемлекеттік комиссия ??рыл?аны ж?н. Тіл комитеттері де осы ж?мыс?а атсалысады
деп ойлаймын. Тез арада ж?мыс?а кірісу керек.
— Ж?мысты неден бастау ?ажет?
— Сараптама, зерттеу кезе?інен кейінгі бірінші м?селе — ?ліпбиді аны?тау. Т?ркі елдеріні? Ке?есі 34 ?ріпті латын ?ліпбиіне то?та?ан?а ??сайды. Біра? Президент тамаша бір м?селені айт?ан еді. ?ліпби жаса?ан кезде жа?а символдар ?осу ?ажет емес. М?селен, ?, ?, ?, ? т?різді дыбыстарды беру ?шін жа?а символ ойлап таппай, бірнеше ?ріпті ?осарлана пайдалану?а болады. Неміс, а?ылшын тілдерінде де кейбір дыбыстар 2-3 ?ріппен беріледі. Я?ни ?азіргі ?олданыста?ы латын ?ліпбиі ше?берінен шы?пау?а болады. ?осымша символ жасап, латынды ерекше етіп жіберсек, онда ?аза?ты? латынын о?у к?пшілік ?шін ?иын?а со?ады. Сонымен бірге бірнеше латын ?ліпбиін таратып, халы?ты шатастырма?ан абзал. Халы? тал?ылауына тек 1-2 н?с?а ?сыныл?аны ж?н.
?ліпбиді аны?та?аннан кейін насихат ж?мысына кірісуіміз керек. Жа?а графиканы пилотты? жоба ретінде белгілі бір мектептерде, гуманитарлы? ?ылыми-зерттеу институттарына енгізген ж?н. Басылым беттерінде жа?а жазумен материалдар беріле бастауы тиіс. Латын графикасы ?алай тез тарайды? Ма?ал-м?телдер, а?ыздар, афоризмдер, ?ызы?ты, шытырман о?и?аларды, к?нделікті жа?алы?тарды латынша беруге болады. Сонда жа?а жазу ?о?ам?а біртіндеп сі?е бастайды. Осы дайынды? кезе?інде ?рбір ?жымда ?йірмелер, курстар ашылуы керек. Ал орта мектептерде ал?аш?ы сынып?а келген балаларды латын ?ліппесіне ?йрете баста?ан ж?н. Мені? ойымша, елімізде он жылдай латын мен кирилл жазуы ?атар ж?руі м?мкін.
— Латын жазуына к?шуді ?ош к?рмейтіндерді? басты у?жі: келешекте латын графикасымен о?итындар кирилл жазуында?ы м?дени, ?деби м?радан т?гелдей айырылып ?алады. ?йткені кітаптарды? барлы?ын жа?а графика?а ауыстыру м?мкін емес. Сіз б?л ж?нінде не ойлайсыз?
— Б?рын шы?арыл?ан е?бектерімізді латын?а ауыстыру бойынша ба?дарлама жасалуы ?ажет. ?азіргідей компьютерлік заманда б?л ?иын?а со?пайды. ?рбір т?л?а, ?алым, жазушы осы ж?мыс?а атсалысып, ?зінен кейін ?алатын е?бектерін, кітаптарын латын?а аудара беруі тиіс. Себебі келер ?рпа? ?дебиеттерді латын жазуымен о?итын болады. Сонда б?л жалпы іске к?мек болады. 3-4 жылды? ішінде бі-раз е?бектер жа?а жазу?а к?шірілер еді. М?дени ??ндылы?тарымыз, мемлекеттік ??жаттарымыз латын графикасына аударыла бастауы керек.
— Б?л ж?мыстарды ?ашан баста?ан ж?н?
— Биылдан. Ол ?шін ?ліпбиді аны?тауымыз ?ажет. ?ліпбиді 2013 жылы аны?тап, ?абылдап алуымыз керек. Оны? за?дылы? жа?ы ?алай болма?? Парламентте за? ар?ылы ма??лдана ма, ?лде Президент Жарлы?ымен, яки ?кімет шешімімен бекітіле ме? Себебі жа?а ?ліпби мемлекеттік, ?лтты? р?мізге айналатыны аны?.
— Жалпы, б?л жазу реформасы ?ыруар ?аржы талап етпей ме? Зерттеу ж?мыстары, барлы? ?дебиеттерді жа?а жазу?а ауыстыру…
— ?анша ?ажетті ?аржы ?ажет болса, сонша б?лінуі керек. Егер елімізді? болаша?ы мен м??тажды?ы ?шін ?аржы шы?ындамаса?, оны ?айда шы?арамыз?! Біз заман талабына сай, фонетикамыз?а с?йкес келетін ?ліпбиге к?шеміз. Латын жазуы — ?ркениетті ала?да ?зін к?рсеткен ?ліпби. Оны ?олдану ар?ылы к?птеген ?ателіктерден арыламыз. М?селен, жазуда?ы кемшіліктерді? салдарынан бізде адамны? аты, елді мекен, жер-су аттары да екі т?рлі жазылады. Мені? аты-ж?нім — ?арифолла Есім, орысша — Гарифолла Есим деп жазады. ?аза?ша — ?ара?анды болса, орысша — Караганда деп жазып ?ояды.
— ?аза?стан — орысша Казахстан деп жазылса, а?ылшын тілінде сол орыс тілінде дыбысталатын н?с?асынан алынып жазылады…
— Егер латын ?арпі болса, барлы?ы ретке келер еді. ?азіргідей орысша, ?аза?ша, а?ылшынша ?р?илы жазылмайды. Латын ?ліпбиіне к?шпесек, бауырлас елдермен байланыс ?алай болады? ?збек, т?ркімен, ?зірбайжан, т?ріктермен ?алай хат алысамыз? Латын ?ліпбиі т?ркі д?ниесіндегі ынтыма?тасты?ты арттыра т?спек. ?лемні? ?р т?кпіріндегі ?аза?тар ?рт?рлі графиканы пайдаланып отыр. Орта? жазу ?зара байланыста?ы кедергіні алып тастау?а к?мектеседі. Латын графикасына ?ту ?ркениетке, м?дениетке ?атысты к?птеген м?селелерді? д?рыс шешілуіне апарады. ?рине, бір кезе?нен келесісіне ?ту ?ркез о?ай емес.
— Сіз латын ?ліпбиіне к?шуге ?атысты екі с?ра? бар деді?із: ?алай ж?не ?ашан? ?алай екенін айтты?ыз, ал ?ай уа?ытта жа?а жазу?а к?шеміз?
— Бізді? алдымызда — бас?а елдерді? т?жірибелері бар. Я?ни бауырлас елдерді? осындай ?згерістер жасау?а жіберген уа?ытынан ?ыс?а мерзім алынуы тиіс. Б?л м?селеге инновациялы? т?р?ыдан ?арау керек. Инновация — жа?алы?. Жа?алы? жылдамды?пен ж?зеге асады. Созылып кеткен н?рсе жа?алы? болудан ?алады. Латын ?арпіне к?шу м?селесін соз?аннан еш?андай пайда таппаймыз. Б?л бастаманы ж?зеге асыру жылдамды?ын, инновациялы? ?уатын ?алымдар аны?тайды деп ойлаймын.
— Ал лингвист ?алымдар ?аза? тілі 2017 жыл?а дейін латын ?ліпбиіне к?шу керектігін ?азірді? ?зінде айтуда. Бес жылда м?ны ж?зеге асыру м?мкін бе?
— Бес жылды? ішінде негізгі салаларда латын?а к?шуді? еш ?иынды?ы жо?.
— ?ай салаларда?
— К?шедегі жазулар, д?кендерді? атаулары, жарнамалар, вокзалдар мен ?уежайларда?ы аны?тамалы? жазуларды латын?а к?шіруге болады. Ресми іс-?а?аздарды жа?а жазу?а ауыстыру аса к?рделі шаруа деп ойламаймын. Жа?а буынды латын графикасына біры??ай дайындауымыз керек. Латын ?ліпбиіне к?шу — EXPO — 2017 к?рмесіне дайынды?ты? бір саласына айналуы тиіс. Осы к?рмеде шы?арылатын д?ниелерімізді? барлы?ы латынша жазылуы ?ажет. О?ан дейін латын графикасына к?шуді? негізгі ба?ыттары аны?талуы керек. Латын ?ліпбиіне к?шу — ?лкен сарайлар салудан ?иын емес.
— Ал баспас?зді жа?а жазу?а к?шіру жа?ы ?алай болма??
— Басылымдарды латын графикасына ауыстыруда пилотты? варианттары болуы керек. Екі жазу ?атар ?олданылуы м?мкін. Кейбір а?парат ??ралдары осы графика?а ?туі ?ажет шы?ар. Б??аралы? а?парат ??ралдары жа?а жазу?а тез ?туі ?шін ?з о?ырмандарын осы?ан дайындау м?селесін ?з мойындарына алуы керек. Латын ?ліпбиіне к?шу — егеменді елімізді? жиырма жылды?тан отыз жылды??а ?ту кезіндегі аса ма?ызды м?дени-идеологиялы? ж?мысы. Б??ан ?кімет, Парламент, ?о?амды? ?йымдар, зиялы ?ауым, б?кіл ?о?ам ж?мыла кірісуі керек.
С?хбаттас?ан
Айжан К?ШКЕНОВА http://www.aikyn.kz/index.php?option=com_content&task=view&id=18104&Itemid=2
— Сонда ?алай ?теміз?
— Бізді? алдымызда бас?а елдерді? т?жірибелері бар. ?зірбайжан, ?збекстан, Т?ркіменстан сия?ты елдерді? латын графикасына к?шу т?жірибелерін ?арап, оларды? жетістіктері мен кемшіліктерін сарала?ан ж?н. Мамандар арнайы осы елдерге барып, онда?ы латын графикасына ?атысты жа?дайды жан-жа?ты талдап, зерттеулері тиіс.
— Б?л ж?мыстармен кімдер айналысады?
— Тіл білімі институты. Олар барлы? ж?мыстарын осы м?селеге арнауы керек. ?йткені, тіл, оны? лексикасы, этимологиясы, тарихы, ?ліпбилерді? тарихына ?атысты зерттеулерді солар ж?ргізіп келеді. Б?л бойынша ??жаттар, зерттеулер, е?бектер бар. Тіл білімі институты латын ?ліпбиіне к?шу бойынша ?о?амда?ы негізгі к?шке айналып, ?кімет ?й?арымымен олар?а сондай ???ы? берілуі керек. Ал Тіл білімі институтыны? осы ба?ытта?ы шешімдері мемлекеттік де?гейде тал?ыланып, іске асуы ?ажет.
— Сонда б?л институт латын жазуына к?шу бойынша ?ылыми орталы? бола ма?
— Ия, латын ?ліпбиіне ?атысты ?ылыми орталы? Тіл білімі институтында болады. Олар кімдерді ?ажет деп санаса, соларды осы сараптамалы? ж?мыс?а тартуы ?ажет. Б?л ж?мыстар?а арнайы ?аражат б?лінуі тиіс. Ал оларды? ?стінен латын ?ліпбиіне к?шу м?селелері бойынша мемлекеттік комиссия ??рыл?аны ж?н. Тіл комитеттері де осы ж?мыс?а атсалысады
деп ойлаймын. Тез арада ж?мыс?а кірісу керек.
— Ж?мысты неден бастау ?ажет?
— Сараптама, зерттеу кезе?інен кейінгі бірінші м?селе — ?ліпбиді аны?тау. Т?ркі елдеріні? Ке?есі 34 ?ріпті латын ?ліпбиіне то?та?ан?а ??сайды. Біра? Президент тамаша бір м?селені айт?ан еді. ?ліпби жаса?ан кезде жа?а символдар ?осу ?ажет емес. М?селен, ?, ?, ?, ? т?різді дыбыстарды беру ?шін жа?а символ ойлап таппай, бірнеше ?ріпті ?осарлана пайдалану?а болады. Неміс, а?ылшын тілдерінде де кейбір дыбыстар 2-3 ?ріппен беріледі. Я?ни ?азіргі ?олданыста?ы латын ?ліпбиі ше?берінен шы?пау?а болады. ?осымша символ жасап, латынды ерекше етіп жіберсек, онда ?аза?ты? латынын о?у к?пшілік ?шін ?иын?а со?ады. Сонымен бірге бірнеше латын ?ліпбиін таратып, халы?ты шатастырма?ан абзал. Халы? тал?ылауына тек 1-2 н?с?а ?сыныл?аны ж?н.
?ліпбиді аны?та?аннан кейін насихат ж?мысына кірісуіміз керек. Жа?а графиканы пилотты? жоба ретінде белгілі бір мектептерде, гуманитарлы? ?ылыми-зерттеу институттарына енгізген ж?н. Басылым беттерінде жа?а жазумен материалдар беріле бастауы тиіс. Латын графикасы ?алай тез тарайды? Ма?ал-м?телдер, а?ыздар, афоризмдер, ?ызы?ты, шытырман о?и?аларды, к?нделікті жа?алы?тарды латынша беруге болады. Сонда жа?а жазу ?о?ам?а біртіндеп сі?е бастайды. Осы дайынды? кезе?інде ?рбір ?жымда ?йірмелер, курстар ашылуы керек. Ал орта мектептерде ал?аш?ы сынып?а келген балаларды латын ?ліппесіне ?йрете баста?ан ж?н. Мені? ойымша, елімізде он жылдай латын мен кирилл жазуы ?атар ж?руі м?мкін.
— Латын жазуына к?шуді ?ош к?рмейтіндерді? басты у?жі: келешекте латын графикасымен о?итындар кирилл жазуында?ы м?дени, ?деби м?радан т?гелдей айырылып ?алады. ?йткені кітаптарды? барлы?ын жа?а графика?а ауыстыру м?мкін емес. Сіз б?л ж?нінде не ойлайсыз?
— Б?рын шы?арыл?ан е?бектерімізді латын?а ауыстыру бойынша ба?дарлама жасалуы ?ажет. ?азіргідей компьютерлік заманда б?л ?иын?а со?пайды. ?рбір т?л?а, ?алым, жазушы осы ж?мыс?а атсалысып, ?зінен кейін ?алатын е?бектерін, кітаптарын латын?а аудара беруі тиіс. Себебі келер ?рпа? ?дебиеттерді латын жазуымен о?итын болады. Сонда б?л жалпы іске к?мек болады. 3-4 жылды? ішінде бі-раз е?бектер жа?а жазу?а к?шірілер еді. М?дени ??ндылы?тарымыз, мемлекеттік ??жаттарымыз латын графикасына аударыла бастауы керек.
— Б?л ж?мыстарды ?ашан баста?ан ж?н?
— Биылдан. Ол ?шін ?ліпбиді аны?тауымыз ?ажет. ?ліпбиді 2013 жылы аны?тап, ?абылдап алуымыз керек. Оны? за?дылы? жа?ы ?алай болма?? Парламентте за? ар?ылы ма??лдана ма, ?лде Президент Жарлы?ымен, яки ?кімет шешімімен бекітіле ме? Себебі жа?а ?ліпби мемлекеттік, ?лтты? р?мізге айналатыны аны?.
— Жалпы, б?л жазу реформасы ?ыруар ?аржы талап етпей ме? Зерттеу ж?мыстары, барлы? ?дебиеттерді жа?а жазу?а ауыстыру…
— ?анша ?ажетті ?аржы ?ажет болса, сонша б?лінуі керек. Егер елімізді? болаша?ы мен м??тажды?ы ?шін ?аржы шы?ындамаса?, оны ?айда шы?арамыз?! Біз заман талабына сай, фонетикамыз?а с?йкес келетін ?ліпбиге к?шеміз. Латын жазуы — ?ркениетті ала?да ?зін к?рсеткен ?ліпби. Оны ?олдану ар?ылы к?птеген ?ателіктерден арыламыз. М?селен, жазуда?ы кемшіліктерді? салдарынан бізде адамны? аты, елді мекен, жер-су аттары да екі т?рлі жазылады. Мені? аты-ж?нім — ?арифолла Есім, орысша — Гарифолла Есим деп жазады. ?аза?ша — ?ара?анды болса, орысша — Караганда деп жазып ?ояды.
— ?аза?стан — орысша Казахстан деп жазылса, а?ылшын тілінде сол орыс тілінде дыбысталатын н?с?асынан алынып жазылады…
— Егер латын ?арпі болса, барлы?ы ретке келер еді. ?азіргідей орысша, ?аза?ша, а?ылшынша ?р?илы жазылмайды. Латын ?ліпбиіне к?шпесек, бауырлас елдермен байланыс ?алай болады? ?збек, т?ркімен, ?зірбайжан, т?ріктермен ?алай хат алысамыз? Латын ?ліпбиі т?ркі д?ниесіндегі ынтыма?тасты?ты арттыра т?спек. ?лемні? ?р т?кпіріндегі ?аза?тар ?рт?рлі графиканы пайдаланып отыр. Орта? жазу ?зара байланыста?ы кедергіні алып тастау?а к?мектеседі. Латын графикасына ?ту ?ркениетке, м?дениетке ?атысты к?птеген м?селелерді? д?рыс шешілуіне апарады. ?рине, бір кезе?нен келесісіне ?ту ?ркез о?ай емес.
— Сіз латын ?ліпбиіне к?шуге ?атысты екі с?ра? бар деді?із: ?алай ж?не ?ашан? ?алай екенін айтты?ыз, ал ?ай уа?ытта жа?а жазу?а к?шеміз?
— Бізді? алдымызда — бас?а елдерді? т?жірибелері бар. Я?ни бауырлас елдерді? осындай ?згерістер жасау?а жіберген уа?ытынан ?ыс?а мерзім алынуы тиіс. Б?л м?селеге инновациялы? т?р?ыдан ?арау керек. Инновация — жа?алы?. Жа?алы? жылдамды?пен ж?зеге асады. Созылып кеткен н?рсе жа?алы? болудан ?алады. Латын ?арпіне к?шу м?селесін соз?аннан еш?андай пайда таппаймыз. Б?л бастаманы ж?зеге асыру жылдамды?ын, инновациялы? ?уатын ?алымдар аны?тайды деп ойлаймын.
— Ал лингвист ?алымдар ?аза? тілі 2017 жыл?а дейін латын ?ліпбиіне к?шу керектігін ?азірді? ?зінде айтуда. Бес жылда м?ны ж?зеге асыру м?мкін бе?
— Бес жылды? ішінде негізгі салаларда латын?а к?шуді? еш ?иынды?ы жо?.
— ?ай салаларда?
— К?шедегі жазулар, д?кендерді? атаулары, жарнамалар, вокзалдар мен ?уежайларда?ы аны?тамалы? жазуларды латын?а к?шіруге болады. Ресми іс-?а?аздарды жа?а жазу?а ауыстыру аса к?рделі шаруа деп ойламаймын. Жа?а буынды латын графикасына біры??ай дайындауымыз керек. Латын ?ліпбиіне к?шу — EXPO — 2017 к?рмесіне дайынды?ты? бір саласына айналуы тиіс. Осы к?рмеде шы?арылатын д?ниелерімізді? барлы?ы латынша жазылуы ?ажет. О?ан дейін латын графикасына к?шуді? негізгі ба?ыттары аны?талуы керек. Латын ?ліпбиіне к?шу — ?лкен сарайлар салудан ?иын емес.
— Ал баспас?зді жа?а жазу?а к?шіру жа?ы ?алай болма??
— Басылымдарды латын графикасына ауыстыруда пилотты? варианттары болуы керек. Екі жазу ?атар ?олданылуы м?мкін. Кейбір а?парат ??ралдары осы графика?а ?туі ?ажет шы?ар. Б??аралы? а?парат ??ралдары жа?а жазу?а тез ?туі ?шін ?з о?ырмандарын осы?ан дайындау м?селесін ?з мойындарына алуы керек. Латын ?ліпбиіне к?шу — егеменді елімізді? жиырма жылды?тан отыз жылды??а ?ту кезіндегі аса ма?ызды м?дени-идеологиялы? ж?мысы. Б??ан ?кімет, Парламент, ?о?амды? ?йымдар, зиялы ?ауым, б?кіл ?о?ам ж?мыла кірісуі керек.
С?хбаттас?ан
Айжан К?ШКЕНОВА http://www.aikyn.kz/index.php?option=com_content&task=view&id=18104&Itemid=2
