Тела?ыс – «?ырымны? ?ыры? батыры» эпосыны? жеке батырлар топтамасына жататын жыр. Жырды? негізгі идеясы – жау?а ?арсы к?ресте ел ішіні? ж?мыла ?айрат к?рсетуі, а?айын-ту?анны? бірлігі. Жыр ?лгісіндегі шы?арма М?рын жырауды? айтуынан Асайын Ханкелді?лы жазып ал?ан делінетін м?ліметтер де бар. Зерттеуші ?.Сыдиы?овты? дайындауымен «?аза? халы? ?дебиеті» к?птомды?ыны? 12-томында (1990) «Жа?быршы?лы Тела?ыс» деген атпен ал?аш рет жариялан?ан. Сондай-а? «Тела?ыс» жырыны? бас?а да белгілі батырларды? ел ?ор?ауда?ы ерлігі ?арас?збен де айтылып, «М?са батыр» жырыны? ?зіндісімен ая?талатын толы? емес н?с?асы да бар. Жырауды? айтуынан 1942 жылы ?нтаспа?а жазылып, одан ?а?аз?а т?сірілген осындай жыр н?с?асы Орталы? ?ылыми кітапхана ?орында са?таулы.
Жа?быршыны? жасы жетпіске тол?ан кезде он бес жасар жал?ыз ?лы Тела?ыс: «?ке, мен ержеттім ?ой, жау?а аттанайын» дейді. С?йтіп, М?саны? отыз ?лыны? ішінен Ора? пен Мамай ж?не ?арасай мен ?азидан бас?аларын ?асына ілестіріп алып ?алма?ты? ?аласына ?арай жол?а шы?ады.
Тела?ыстай жас берен,
Жа?быршыны? а? сауыт,
?стіне киіп алады.
?йде т?р?ан с?р жебе,
?асына ерді? іледі.
Беліне буып к?к балда?,
Беліне шала байлады.
К?к с??гіні ?ол?а алып,
Ат?а батыр барады,
?зе?гіге ая? салады.
Тела?ысты? екі айлы? жол ж?ріп келе жат?анын білген Беген мы??а тарта ?скерін жинап ?амдана бастайды. Ж?з кісіні? ?зін табаныма салып таптай аламын, – деп ?рекпіген ?алма?ты? батырына Тела?ыс жетіп келіп с?з бастайды.
Бізді? текті с?раса?,
Но?ай деген ел едік.
?асымда?ы ерлерім,
Арты? ту?ан беглерім.
Егер ?алма? болса? жау,
Олжа ?ылып аламыз.
Талапайды саламыз,
Ат-тонымыз жо?ымыз,
Ат-тонды боп ?аламыз.
Осыдан кейін Беген айылын тартып ойланады. Тела?ысты? батыл пікірінен сескеніп, еліне хабар жіберіп екі мы? кісі ?скерді ж?не жинап алады. Осыншама ?алы? ?алма??а ?арсы Тела?ыс бар бол?аны отыз кісімен жой?ын шабуылды бастап кеп жібереді.
Тела?ыстай жас батыр,
?алма?пенен ?ас батыр,
Сонда т?рып а?ырды.
?асында?ы ерлерге,
?леміз деген ойменен,
Т?тасымен жапырды.
?алма?, но?ай арасы,
?ан т?гіс болып арада,
Судай ??й?ан сапырды.
Тела?ыстай жас батыр,
?ылышын алып ?олына,
О?ды-солды сермеді.
?алма? сонда к?бейіп,
Атты? талайы босады.
?ыр?ын к?шті бол?ан со?,
Ат т?я?ы астында
?аны а?ып жосады.
?алма?ты? басы т?гілді.
Осылайша Тела?ыс баста?ан ?ол ?алма?тарды жусатып салады. ?аш?андарын ?уып жетіп со??ы?а жы?ады. ?ол?а т?скендерді? ?ол-ая?ын матап байлап тастайды. Беген мен Тела?ыс ат ?стінде де біраз алысады. Одан кейін аттан т?сіп жаяулатып та шай?асады. Со?ында Бегенді ?лтіреді. Сосын к?пірді? еліне барып барлы?ын м?сылман дініне кіруге к?ндіреді. «М?сылман дінге к?ндірді, Шыра?ын жан?ан с?ндірді» деген ?ле? жолдарынан-а? Тела?ысты? ?з айт?анынан ?айтпайтын бірбеткейлігі, ?жеттігі аны? бай?алады. С?йтіп, ?алма?ты? мал-д?ниесін б?ліп алып, Тела?ыс баста?ан топ аман-есен ж?не ?лкен олжамен ?з елдеріне оралады. Арада бірнеше жыл ?ткен со? батыр Жа?быршы ?бден ?артаяды. Ажалды? та?ал?анын сезіп, Мамайды ша?ырып, жал?ыз ?лы Тела?ысты о?ан аманаттайды. Біраз уа?ыттан кейін Тела?ыс Мамайды? ?арындасын алу?а ниеттенеді. М?саны? отыз ?лы б?ндай істі ?олдамайтынын білдіреді. С?йтіп, батырды? А?білек ?ыз?а ?йленбек ойы а?айын арасында аразды?ты туындатады. ?кпелеген Тела?ыс ?ырым?а ?арай жал?ыз ?зі кетіп ?алуды ж?н санайды. А?айын арасында?ы аз-маз ?кпені? ?зі кейде ?лкен м?селеге айналып кете жаздайтынды?ы осы жырда да к?рініс тапты.
Бо?даны? бойы боз ?амыс,
Еділді? бойы ен ?амыс.
Еділде жат?ан к?п но?ай,
Баршасы оны? ?ырым-ды,
Алдырмаспын сырымды, – деп Тела?ыс жыра??а кетіп ?ырымны? ?ыры? батырымен етене танысуды ?й?арады. Сол жолы Асан?ай?ы мен Сыпыра жыраумен жолы?ып ке?еседі.
?ырымны? ?ыры? батыры мен М?саны? отыз ?лын ?зара ?ыр?ыстырмауды к?здеген Мамайды? ?арындасы А?білек с?лу ?ара жамылып ?ара ?ткелді? аузында Тела?ысты к?тіп жолы?уды? с?тін іздеген с?ттері жырда шынайы суреттеледі.
?рыспа?ыз ерлерім,
Ашуы?ды басы?ыз.
Еліне барып батырды?,
?алы?мал алып ?айты?ыз.
?ыз алып, ?ыз беру,
?ашаннан-а? д?рбіміз.
А?білектей аруды? кет?рі емес жан екенін білген со?, Сыпыра ?арт Мамай?а келіп: «?арындасы? А?білекті Тела?ыс?а бер» деген тілегін тол?аумен шебер жеткізеді.
«Жа?быршы?лы Тела?ыс» жырыны? бір ерекшелігі но?айды? отыз батырын, я?ни М?саны? отыз ?лын кереметтей к?ркем тілмен сипаттай білгендігі болса керек.
К?п но?айды? елі еді,
Шер??ртты мен ?ырымды
Бір ?ыз ?шін тартысып,
К?рсетпе б?йтіп т?рі?ді, – дейтін Абат батырды? с?зінде де елдіктен айырылмауды? жайы ке?інен баяндалады. ?ырымны? ?ыры? батырын ілестіріп келіп, Тела?ысты А?білекке ?осып, Мамай баста?ан топ той ?амына ?ызу кіріседі. Осылайша ?аза? батырлары ?арым-?атынасында татулы?, бірлік орнайды.
?алы? мал?а с?раса?,
Ж?з елу ?ой береді.
Елу жыл?ы ?осады,
Мамайдайын батыр?а.
Берендікпен белдіктеп,
Ш??аменен терліктеп,
А?алы?ы оны? деп,
Астына т?лпар ат берді.
Беліне ?ару зат берді.
Тела?ыстай батыр но?айды? отыз жігітін де ??р ?ол ?алдырмайды. Басына киер дулы?а, беліне т?тар шарайна, ?олдарына а?с??гі береді.
Жыр ая?тал?ан кезде сонау ерте кездегі хал?ымызды? а??ал мінезі, болмашы н?рсеге ренжігіштігі осы к?нге дейін са?тал?анына та??алды?. Адамды? ?асиет, отаншылды?, адалды? пен ?ділеттілікте ?ашаннан ?анымызда бар ?асиет. Осындайда батыр бабамыз Бауыржан Момыш?лыны? «Ерлікті? негізі – с?йіспеншілік» деген с?зі ой?а оралады. Демек, Тела?ыстай жігіт елін, хал?ын с?йгендіктен ?ана саналы т?рде ерлікке бар?аны аны?. Сонды?тан да есімі ел есінде ?алды.
Н?рлан ??МАР
