Қоршаған ортаны қорғау министрлігінің мамандары осылай деп дабыл қақты. Оған себеп – Балқаш көлінің бүгінгі «тынысын» жан-жақты сүзгіден өткізген «Маккинзи» халықаралық сарапшылар тобының мамандары жасаған сарап қорытындысы. Сонда Балқаш көлі, шынымен, «суалып» бара ма? Мұндай апатқа жол бермеу үшін қандай шараларды жүзеге асыру қажет?
Балқашты «бүге-шігесіне дейін» зерделеп, сараптаған маккинзилік сарапшылар жасаған қорытындыға жүгінсек, осы жүз жылдықтың ортасына қарай көлдің 90 пайызға жуығы ақсортаңға айналуы мүмкін. Ол ол ма, еліміздің талай өңірін сумен және балықпен жарылқап отырған баға жетпес байлығымыз – Балқаш көлі 2045 жылға қарай су қорының 86 пайызынан айырылып, экологиялық апатқа ұшырауы әбден мүмкін.
Қоршаған ортаны қорғау министрінің кеңесшісі Айнұр Қуатованың пікірінше, Қазақстанды судың негізгі бөлігімен үздік қамтамасыз етіп келе жатқан көршілес Өзбекстан мен Қытай елдері болса, 2030 жылға қарай бұл елдердің де суға сұранысы анағұрлым арта түспек. Мұның үстіне Балқаш көліне құятын өзен суының көлемі қазірдің өзінде жыл сайын
2-3 пайызға азайып барады.
– Халықаралық сарапшылардың болжамына жүгінсек, бізбен іргелес Қытайдың суға деген жыл сайынғы сұранысы 2030 жылға қарай қазіргі күнгі 555 млрд текше метрден 818 млрд текше метрге дейін өскелі отырғанын дәл осы су мәселесін зерттеуші мамандар болжап берді. Ал мұның өзі Балқаш көлін 80 пайыз сумен қамтып отырған Іле өзені суының көлемі де анағұрлым азаятындығын аңғартады. Мұндай үрейлі болжам Балқаш мәселесін қазақстандық және халықаралық сарапшылардың көмегімен су қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін анағұрлым пәрменді әрі серпінді һәм нақты шешімдер қабылдау үшін мәселені мемлекетаралық деңгейде шешуді талап етеді, – дейді Қоршаған ортаны қорғау министрінің кеңесшісі Айнұр Қуатова.
Қоршаған ортаны қорғау министрлігі соңғы жылдары осы мақсатта жасыл экономика стратегиясын жүзеге асыруды қолға алып отыр. Осыған орай бірқатар министрліктердің, ведомстволардың, сондай-ақ өнеркәсіп орындарының, ғылыми-өндірістік орталықтардың басшыларымен, тәжірибелі сарапшылармен 50-ден астам рет кездесу өткізіліп, дәл осы жасыл экономикаға өту бағдары талқыланыпты. Ал бұл стратегияның басты мақсаты – біріншіден, су тапшылығын жою арқылы егістік алқаптарын қалпына келтіру, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығында су қорларын анағұрлым тиімді пайдалануға қол жеткізу. Екіншіден, жаңа заманның қуат көздерін пайдалануды енгізіп, оны ұқыпты қолдану. Ең бастысы, өзіміздің ішкі қорларды әсіресе, су қорларын тиімді пайдалану арқылы шетелдерден алынатын су қорларының көлемін мейлінше азайту арқылы ұлттық қауіпсіздік деңгейін көтеру. Міне, бұл – жасыл экономика стратегиясының басты қағидаттары. Түптеп келгенде, жасыл экономика қағидаттарын ойдағыдай жүзеге асырған жағдайда елімізде су қоры молайып, Балқаш көлінің «бағы» байланбауы әбден мүмкін. Мұндай жағымды болжамды ұлттық табиғат қорғаушыларымен қатар, шетелдік сарапшылар да айтып отыр.
– Біз 30-жылдары жөн-жосықсыз жүзеге асырылған шешімдердің кесірінен Арал теңізінің басынан кешкен тағдыр-тауқыметін ұмытпауымыз керек. Нақты айтқанда, көршілес одақтас республика – Өзбекстанда мақта өсірудің кең көлемде жүргізілуі салдарынан Арал теңізі небәрі 40 жылдың ішінде су қоры-ның 90 пайызынан айырылды. Сондықтан көрікті көл – Балқаш суының 2045 жылға қарай 86 пайызға тартылуына осы бастан жол бермеуіміз қажет. Мұндай болжамды Біріккен Ұлттар ұйымының қоршаған ортаны қорғау жөніндегі бағдарламасына сәйкес Балқаш көлін мұқият сараптан өткізген маккинзилік сарапшылар тобы нақты дәлелдеп отыр. Сарапшылар «егер мұндай жағдай орын алатын болса, онда Қазақстан Балқаш көлінен айырылып қалу қаупі бар» дейді. Бұған қоса, сарапшылар тобы келтірген бір дәйекті дерек, егер Өзбекстан алдағы уақытта осы аймақтағы мақта алқаптарын суару үшін Сырдариядан алынатын су көлемін жылына 42-51 млрд текше метрге ұлғайтса, онда дәл осы өзен арқылы Балқашқа құятын су көлемі 80 пайыздан астамға қысқаратыны даусыз. Бұл – бір ғана Балқаш көлінің тағдыры болып қалмай, өте үлкен ғаламдық экологиялық апатқа ұласатыны даусыз» деп мәселенің мәнісін ашық айтып берді. Реті келгенде айтайын, егер Ресей Есіл мен Тобол өзендерінен қосымша 72-147 млрд текше метр су алған жағдайда Қазақстанның осы аймақтағы алқаптарын сумен қамтудың да едәуір қиындық туғызатыны ақиқат. Бұған қоса, егер Қырғызстан 4-6 млрд текше метр суды пайдаланған жағдайда осы маңдағы Шу және Талас өзендерінің су қоры да едәуір азайып кету қаупі бар. Сондықтан министрлік Елбасы белгілеген стратегиялық бағыт-бағдарларға сәйкес қазіргі уақытта жасыл экономика бағдарламасын жедел қолға алуда. Себебі Елбасы бекіткен бағдарламаға сәйкес жүргізу белгіленіп отырған Жасыл экономика бағдарламасы еліміздің өндіріс және ауыл шаруашылығы саласында анағұрлым тиімділікпен жұмыс жасап қана қоймай, су қорларын барынша тиімді пайдалану арқылы дәл осы салада нақты көрсеткішке қол жеткізудi көздейдi. Демек, жасыл экономиканы жүзеге асыру Балқаш көлі мәселесін шешу бағытындағы нақты әрі тиімді іс-шара болатыны сөзсіз, – дейді Айнұр Қуатова.
Маман пікірі: Мэлс ЕЛЕУСІЗОВ, «Табиғат» экологиялық одағының төрағасы:
– Балқаш көлі сазанымен даңқты еді. Мұнда жылына 11-12 мың тонна сазан өндірілетін. Тіпті Балқаштың сазаны мен маринка, окунь тәрізді балықтары кезінде Қызыл кітапқа енгізілген-ді. Өкінішке қарай, Қапшағай ГЭС-і салынғалы бері балық атаулы Балқаштан қашып кетті. Ол ол ма, қазір Балқаш көлінің тағдыры қыл үстінде тұр. Себебі көл суының азайып, оны ақ тозаң басуына осы бастан тосқауыл қойылмаса, күні ертең Балқаш көлі Аралдың күйін кешуі әбден мүмкін. Бұл дегеніңіз, осы аймақта өмір сүріп жатқан үш миллионнан астам адамның тағдыры да қиындағалы тұр деген сөз. Мұны шетелдік сарапшылар да айқындап отыр. Сонда Балқашты сақтап қалу үшін не істеу керек? Ең алдымен, Үкімет Балқаш көлінің Арал тағдырын қайталамауы үшін өңірді тұрақты дамыту туралы жедел әрі нақты бағдарлама қабылдағаны жөн. Бұл – біріншіден! Екіншіден, бағдарлама бірінші кезекте қаржыландырылуы тиіс. Үшіншіден, аймақта экология мәселесін түбегейлі шешу қажет. Төртіншіден, өңір тұрғындарының әл-ауқатын, яғни тұрмыс жағдайын барынша жақсарту керек. Бесіншіден, Балқашқа құятын Іле өзені бастау алатын көршілес Қытаймен осы бағыттағы келісімшартты күшейткен мақұл.
Жомарт МОЛДАХМЕТҰЛЫ
http://www.aikyn.kz
