Табыл ҚҰЛИЯС, жазушы:
– Табыл аға, сіздің жақында Ресей мұрағатынан аштық тақырыбына қатысты біраз құнды дерек тауып келгеніңізді естіп жатырмыз…
– Иә. Ресейдің Кемерова облыстық мұрағатынан біраз дерек ақтарып қайттым. Жалпы, осы Кемерова облысы біз үшін орны бөлек жер. Сонау ашаршылық жылдары бір ғана Ақмола облысынан осы Кемерова өңіріне 15 мыңңан астам адам ауып барды. Жол-жөнекей аштықтан, неше түрлі қауіп-қатер аурудан аман қалғандары сондағы көмір шахтасына жұмысқа орналасып, нан тауып аман қалды. Қаншама бала жетім қалып, сол өңірдегі балалар үйіне орналастырылды. Оларға арнайы қазақ тілінде жетімдер үйі ашылды. Сол үдере ауған халықтың қаншасы жолда қалып, қаншасы аман жеткені белгісіз. Негізгі мақсатым да осы болатын. Шахтаға кіргендердің, шыққандардың тізімінің ішінен қазақ есімдерін зерттедім. Оған да көңілім толмай, асханадан тамақ ішкендердің тізімін қарап көрдім. Бірақ нақты нәтиже болмады. Азық іздеп жолға шыққандардың көбісінің жолда аштан қырылғаны белгілі болып отыр.
– Жаңа бір сөзіңізде Кемерева облысында арнайы қазақ тілінде балалар үйі ашылды деп қалдыңыз. Кімдер ашып жүр?
– Тірі қалып шахтаға жеткендері жұмысқа кіріп аман қалса, балалары жетімдер үйіне алынды. Оларды жинап арнайы қазақ тілінде балалар үйін ашқызған Севкрайдың сол кездегі бірінші хатшысы Ехо деген адам. Кейін Новосібір өлкесінде аштан қырылып қалған қазақтардың балалары үшін үш бірдей қазақша балалар үйін ашады. Арып-ашып жеткен жұмысшыларды барактар мен жатақханаға орналастырған досы Эхо болды. Кейін өзі де «халық жауы» деген желеумен атылып кетті. Іздеп көрдім. Үрім-бұтақ қалмапты, өкінішті. Сол секілді Орынборға тамақ іздеп барып қырылып қалғандардың балаларына арналып тура осындай екі балалар үйі ашылған. «Ақбұлақ» деген жер қазір Ресейдің құрамында қалды. Осы балалар үйінен көптеген дарынды жастар өсіп шықты. Мәселен, Забид Ғұсманов Ұлы Отан соғысы кезінде атақты қару – «Катюшаның» командирі болған. Ұлы Отан соғысына қатысып, алғаш рет генералдар мен маршалдарға ғана берілетін «Невский» орденімен марапатталды. Әйелі Зұлқия да Полтава қаласының ұшқыштар мектебін бітірген. Екеуі де Берлинге дейін барып соғысты аман-есен аяқтап, елге оралады.
– Зерттеушілеріміз осы зұлматта қанша адам қайтыс болғанын анықтай алмай келеді. Нақты санын білу мүмкін бе?
– Ол мүмкін емес. Еліміз бас-аяғы ширек ғасырға жуық уақыт ішінде бір басынан төрт бірдей аштықты өткерді. 1918 жылғы аштық бір миллионнан астам адамның өмірін жалмады. Бұл аштық туралы көп айтылмайды. Революция қарсаңында болған оқиға. 22 жылғы аштықтың да зардабы өте ауыр болды. Қазақтың басына түскен зұлматтың ең негізгісі осы. Одан кейін 1928 жылы жаппай тәркілеумен бірге тағы аштық басталды. Сосын 1932 жылғы аштық басталды. Бұл зұлмат 1935 жылға дейін жалғасты. 1936 жылы астық шығып, халықтың аузы аққа жари бастағандай болған еді. Алайда ол да ұзаққа бармады. Кейін 1937 жылы Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы атышулы Л.Мирзоянның қырғыны басталды. Оның қазақ даласын «халық жауларынан» толықтай тазарту шін Сталинге құпия жеделхат жолдап, лимит сұрағанын білесіздер. Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің республика бойынша репрессиялануға тиіс адамдардың санын 1-категория бойынша – 800 адам. Олар міндетті түрде атылуы тиіс болды. 2-категория бойынша 1500 адамды тұтқындау туралы қосымша жөнінде ұсыныс берілді. Аштық, репрессия ғана емес, сол кезде қазақ даласында отаршыл саясатқа қарсы көтерілістер болып жатты. Олардың барлығы да аяусыз қырғынмен аяқталды. Орынбор мұрағаттарын ақтарып жүріп халық санына қатысты тың дерек тауып алған едім. Сонда орынборлық Саложников деген тарихшының дерегі бар. «Кейбір қазақтар санақшыларға он баласы болса да, төрт-бес қара домалақ жүрген шығар» деп айтпайтын халық. Шындығын айтпағанның өзінде мен білетін қазақтар саны 1911 жылы 8 миллион
200 000-нан бірде-бір кем емес-тін» деп көрсетілген. Сол халықтан қанша қалды? 1959 жылғы санақта сол қазақтың 2 млн 870 мыңы ғана қалғаны анықталды. Жалпы айтар болсақ, асыл халқымыздың саны 80 пайызға азайып қалды ғой.
– Бірнеше күннен кейін еліміз саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күнін атап өткелі отыр. Есесіне ашаршылық құрбандары назардан тыс қалып қойған сияқты көрінеді.
– Еліміздегі аштық пен қуғын-сүргінді бір-бірінен бөліп қарауға болмайды. Екеуі жанымызға өте үлкен жара салған оқиға. Екеуінен де халқымыз әупірімдеп, бір Алланың қолдауымен ғана аман қалды. Жері құнарлы өңірде тұратындар қара топырақты қайнатып, суын ішіп аман қалды. Отбасын асырау үшін адал шөпті қайнатып ішті. Сол кезде аштықтан бұралған жұрт әртүрлі шөптерден отыздан астам тағам түрін дайындаған екен. Мұның барлығы да тарихи шындық. Үлкендер үнемі айтып отырады. Жақында Барнауылдың мұрағат мұражайында 20 күн болдым. Сол жерден адамның төбе шашы тік тұратын қорқынышты деректерге кезіктім. Дәрігерлердің Мәскеуге қан жылап отырып жазған хаттарын алдым. Аштыққа ұрынғандар қыздары мен әйелін сойып жеуге дейін барған. Тағы бір хатта аштыққа ұрынған адамның есі ауып кететіні айтылады. Ондай жандар ештеңеге қарамайды. Жолында не кездеседі, соны кеміруге дейін барады. Шіріп кеткен шошқаларды жеп неше түрлі ауруларға ұшырап өлгені туралы айтылады.
Сол кезде жазылған ғой Мелдешовтың хаты. Ол Сталинге хат жазады: «Ресейден адам аудармаңдар, Қазақстанда аштық басталды. Ауып келгендер де аштыққа, адам естімеген азғындыққа барып жатыр. Бір ғана Орал губерниясының 4 уезінің өзінде 300-ге жуық адамды сойып жеді. Қабірді ашып жеуге дейін барды» деп.
– Былай қарасақ, отызыншы жылдардағы аштық жалпыхалықтық сипат алған секілді. Мұндай зұлматты украиндар, әзірбайжандар бастан өткерді. Бірақ ешқайсысы да дәл қазақ секілді ойсырып қалған жоқ. Кеңестік жүйе тек қазақ халқына ғана тізе батырған секілді көрінеді де тұрады. Әлде олай емес пе?
– Тура солай болды. Өйткені қазақ халқы өзгеге ұқсамайтын асау халық еді. Екатеринаның бір сөзі бар: «қазақ деген тағы халық екен. Қылышын суырса, қарсыласының басын алмай тынбайды. Оларды бірінің етін бірі жегенге дейін жауластыру арқылы ғана алуға болады» деген. Оның үстіне қазақ даласы шексіз байлық ордасы, оқыған сауаттылары көп болды. Мәселен, Алаш арыстары Кеңес одағының күллі даму жолын, бағдарламасын жасап берді. Ахаң, Досмұхамедов бір топ шоғыр жұлдыз бастаған Алаш арыстары керек болса, заңдарына дейін жазып берді. Алайда осы жобаны олар керісінше, қанқұйлы саясат жолында пайдаланды. Деректі өздері пайдалану үшін халықтың қаймақтарын құрту керек болды. 1937 жылы тіптен ауылды жерлердегі бес-алты адамды аузына қарата білген адамдардың өзін алып кетті. Сол кезде адамдар жатарда бір-бірімен бақұлдасып жататын халге жеткен ғой. «Таңға дейін аман жетеміз бе?!» деп. Бұл барлық халыққа тән болды. Өйткені «қара машина» түнде жүретін болған. Ауыл, үйлерді аралап жүретін, шамы жанып тұрған үйге басып кіріп үш-төрт адам әңгімелесіп отырса болды «жау» деп тиеп алып кететін болған.
Кейбір аудандардың хатшы-машинисткасына дейін алып кеткен ғой. Нақты дерегі әлі белгісіз. Оны білу мүмкін де емес. Ал СССР бойынша 1936-1938 жылдардағы үлкен тазалауда 5-10 миллион адам тұтқындалған. Тағы бір деректерде (қаламгер В.Мочаловтың кітабында) «Бірінші дүниежүзілік соғыста Одақ бойынша 15,2 миллион адам өлсе, 1937-1938 жылдарда 8-12 миллион қазақ қырылды» деп жазады. Себебі Мәскеуден түскен лимитті орындау керек болды. Ұлтшылы бар, шетелдің тыңшысы бар, қоғамға қасірет әкелетін діншілдері бар, Кеңес өкіметіне қарсы насихат жүргізді деген желеумен атып-асып жатты. Ешкімге қараған жоқ. Бір ғана Беломор каналында 11 млн тұтқын болды. Бір мемлекеттің халқы десе де болады. Бір қызығы сол, 11 млн тұтқынның ішінде 37 милиция жұмыс жасапты. Қалғаны есепшісі, архитекторы, небір ғалымдары тұтқындардан болған.
1938 жылы желтоқсан айында Сталин қазақ даласын прокурорлардан тазарту туралы қаулы шығарды. Барнауылда бірде-бір прокурор қалмады. Барлығын тиеп апарып Новосібірде атқызып жіберді. Сонымен қатар заң қызметкерлері, милициялар да қамалып жатты. Біз «үштік» дейміз ғой, Орынбордың мұрағаттарынан «екіліктің қаулысы» бойынша атылған адамдар туралы деректер таптым. Бұл бұрын айтылмаған. Осындай шешіммен 20 мың чекист атылып кетіпті. Осындай мемлекетшіл тұлғалардың ішінде талай дарынды азаматтарымыз атылып кетті. Мәселен, Қазақ АССР-нің заңын жасаған Әйтиев атылды. Алғашқы қазақ прокуроры Есқараев та осылай опат болды.
– Енді неге осы зұлматты «геноцид» деп мойындата алмай отырмыз? Кім кедергі?
– Ешкім емес, өзіміз кедергі болып отырмыз. Біраз дүниенің бетін аштық. Дерек бар. Ғалымдар жиналып қол қойып, халықаралық сотқа берейік десек, ешкім қозғалмайды. Ресейден басы артық ештеңе даулап отырған жоқпыз. Жер, құн дауына бармайық. Тек қазақтың қырғынын қуғын-сүргінмен халықаралық сотқа беріп, геноцид ретінде мойындатып алайық. Ұлттық құқымызды қорғайық. Бұл ескі дауды қоздыру үшін емес, келешекте осындай қателікті болдырмау үшін қажет. Керек болса, қазақты қынадай қырған Голощекин геноцидін мектептің Қазақстан тарихы пәнінде ашық түрде жаза алмай келеміз. Шынын айтатын болсақ, төл тарихымыздағы қасіретті жылдар туралы ақпараттар мектеп оқулықтарының өзінде мардымсыз жазылған. Кеңес өкіметі қолдан ұйымдастырған ашаршылықта қазақтар секілді көп қырылған украиндер бұл трагедиялық кезеңдерді халықаралық деңгейге шығарып, басқа елдерге көрсетіп, оны мойындатуға мәжбүр. Біз болсақ бұл нәубетті жылдарды өскелең ұрпаққа толық жеткізе алмай отырмыз.
Көптеген құжаттар жоғалып кеткен. Тіптен кейбір сарапшылар кезінде қазақ халқының тарихы мен мәдениетіне, ашаршылық, қуғын-сүргінге қатысты құжаттардың қасақана түрде буда-будасымен отқа жағылғанын айтады. Қазақ байларын тәркілеуге қатысты 32 іс ізім-қайым жоғалған. Бұл іс басында Ішкі істер министрлігінің сұрауы бойынша алдырылған екен. Кейін сол мекемеде жатып жоқ болып кеткен. Мұрағат қорының басым бөлігі 1929 жылы ел астанасын Қызылордадан Алматыға көшірілген кезде жоғалған деген дерек бар. Рас болса, сол кезде аса құпия деген он жәшік іс-құжаттар ұрланған. Орынбордан Қызылордаға апара жатқан кезде де 1937-38 жылдары елде жүргізілген қуғын-сүргін саясатына қатысты жүздеген жәшік мұрағат қолды болыпты. Былай қарасаң, қасақана қолдан ұйымдастырылған шара ма дерсің?
Ал сақталып қалған аз-маз деректің өзіне қол жеткізу мүмкін болмай отыр. Зерттеушілер алыс-жақын шетел мұрағатынан там-тұмдап дерек жинап келгені болмаса, еліміздің Ұлттық қауіпсіздік комитетінің мұрағаттары зерттеушілер үшін әлі толық айқара ашылған жоқ. Тек бірен-саран зерттеушілер ғана болмаса, тарихшыларға әлі мүмкіндік берілмей отыр.
Осындай салғырттықтың кесірінен аса құпия түрде жүзеге асырылған жымысқы саясаттың кілтін табу әлі мүмкін болмай отыр. Нақты қанша қазақтың қырылғаны да белгісіз. Статистикалық деректер әркелкі. Зерттеушілер де бас-басына дерек айтып, айды аспанға шығарып жүр. Төрт бірдей аштық пен қуғын-сүргін, кәмпеске зұлматынан кейін қазақтардың саны 1 миллионға жетпей қалғанын айтумен шектеліп жүрміз. Демографтардың көпшілігі 1913 жылы Ахмет Байтұрсыновтың «Әлһамду-лилла, 6 миллион қазақ бармыз» деген пікіріне сүйенеді де, нақты ғылыми талдауға құмартпайды. Демограф-ғалым Мақаш Тәтімовтің есебі бойынша, 1897 жылы қазақтың саны
4 млн 400 мың болса, 1959 жылы сол қазақтың 2 млн 870 мың ғана қалған. Кейін белгілі ғалым Табыл Құлияс Орынбор мұрағаттарын ақтарып жүріп, халық санына қатысты тың дерек тауып келгенін айтқаны бар. «Орынборлық Саложников деген тарихшының дерегінде «Кейбір қазақтар санақшыларға он баласы болса да, төрт-бес қара домалақ жүрген шығар деп айтпайтын халық. Шындығын айтпағанның өзінде мен білетін қазақтар саны 1911 жылы 8 миллион 200 000-нан бірде-бір кем емес-тін» деп көрсетілген. Меніңше, нақты дерек осы болуы тиіс. Өйткені 1900 жылдың Сенаттың қаулысында қазақтардың саны 8 млн 200 мың деп көрсетілген. Бұл – бұлтартпайтын дерек. Қазақ ол кезде Ресейдің отары болды. Неғұрлым мол түсім жинау үшін адам салығын әрбір жанды түртіп отырып есепке алып отырды. Ол кезде салық жинаушылар қазақша біліп келетін. Санақшылар да әрбір ауылда қонып жатып халықтың есебін жүргізді. Салық үшін бәрі. Тағы бір айта кетерлігі, «мұрағаттардан 1897 жылы Лейпциг қаласында басылып шыққан әлемдегі 200 мемлекеттің халқының саны көрсетілген дерек тауып алдым. Сонда қазақтар өзбектерден екі жарым есе көп» деген делінген. Бүгін керісінше болып отыр. Өзбектің саны – 30 млн. Ал біз іс жүзінде 75-80 млн болар едік» дейді ол.
Қазаққа зұлмат әкелген тек ашаршылық қана емес. Саяси репрессия, кәмпеске, жер аудару секілді жымысқы саясат араласты. Тек бірінші дүниежүзілік соғыстың өзінде 370 мың адам қазақ опат болды делінеді. Ол түгілі 1916 жылғы аштық пен Амангелді Иманов бастаған ұлт-азаттық көтеріліс кезінде қанша қазақ қаза тапқаны да жұмбақ қалып отыр. 1929-32 жылдардың аралығында қазақтар 372 рет көтеріліске шыққан екен. Қуғыннан қашып көрші елдерге ауып кеткен қанша қазақ бар екенін де білмейміз. Бар білетініміз бас-аяғы 20 жылға жетпейтін уақытта қазақтың 80 пайызы адам қолымен жасалған түрлі саясаттың құрбаны болғаны. Шамамен, 1,5-2 миллиондайы шетелге кетті, көбі жолда қырылып қалды деген сөз.
1921-22 жылдар мен 1931-32 жылдардағы ашаршылыққа қатысты мұрағат мағлұматтарын салыстыруға мүмкіндік туса, талай дүниенің беті ашылар еді дейді кейбір зерттеушілер. Мәселен, кәмпеске басталардың алдындағы мұрағат құжаттарына сүйенетін болсақ, қазақ даласында
44 миллиондай мал басы болған. Кейін сол малдың бәрін халықтан күшпен тартып алды. Ең соңында мұның арты 1931-33-жылдары аштыққа ұласып, сайын далада 4 миллионға жетер-жетпес қана тұяқ қалған. Кәмпеске болмағанда қазақтың жалпы тұрмысы тым құрығанда Корея мен Малайзияның бүгінгі тіршілігіндей күн кешкендей болар едік.
Абайсызда жоғалып, я болмаса қолдан жоғалтудың салдарынан әлі күнге дейін ақ-қарасы анықталмай келе жатқан дүниелер бұлар ғана емес. Жалпы, 1937-1938 жылдары 100 мыңнан аса адам қуғын-сүргінге ұшырады. Солардың 25 мыңы бірден ату жазасына кесілген. Солардың қатарында Ахмет Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаев, Сәкен Сейфуллин секілді арыстарымыз кетті. Алайда «қырық жыл қырғын болса да, ажалды өледі» демекші, қуғын мен азаптан аман қалған Алаш арыстары туралы деректер айтылып жүр. Басында мұндай деректерді өз заманында қазаққа қамқор болған арыстай азаматтарды сағынған халықтың арманынан туындаған әпсана болар деген түсінікке салып онша мән бермей келдік. Алайда қазақтың біртуар ұлы Бауыржан Момышұлының өзінің «Мен Мағжанды көрдім» деуі неге тұрады? Баукең қалдырған қолжазбада «1948 жылы мен Сібірдегі 59-бригада командирінің орынбасары болып тағайындалдым. Кезекті әскери жаттығулар өткізіп жүрген кезімде ну орманның арасында отқа жылынып отырған бір топ адамды көріп, маңына жақындадым. Киген киімдері біртүрлі, әсілі сотталғандар болуы керек. Олардан өзгешелеу, басында түлкі тымағы бар бір адам 10-15 метрдей жерде өз алдына жылынып отыр екен. Тегінде қазақ сияқты. Мен соған жақындап келіп, қазақша «Ассалаумағалейкум!» деп сәлем бердім. Ол менің сәлемімді ернін жыбырлатып қана қабылдап, түріме одырая қарады да, үндемей отыра берді. «Бұл не қылған адам?» деп өз ойымды жинап алғанша, ол теріс қарап отырған күйінде: «Маған жақындама, бәлем жұғып кетеді, – деді. Сол кезде барып менің есіме Мағжан түсіп, оның өлеңдерін жатқа айта бастадым. Ол сәл жібіп «Менің жағдайым қиын ғой, маған жақындамағаның дұрыс болады. Шамаң келсе, мені елге жеткіз, – деді. Мен оның қазақтың ақиық ақыны Мағжан екенін біліп, шамам келсе, көмектескім келді де, «Мен он шақты күннің көлемінде қайта ораламын. Сол кезде дайын болып тұрыңыз, – дедім. Он шақты күннен кейін уақытым болмай, қайтып келе алмадым. Бір айдан кейін келсем, түрменің бастығы маған оның мал айдап жүріп, суға кетіп қайтыс болғандығын айтты!» делінген.
Бұл әңгіменің шуы басылмай жатқанда Сәкен Сейфуллинмен Магадан лагерінде тұтқында бірге болған Иван Мудров есімді адам белгілі болды. Айтуынша, ол Магаданда Сәкенмен өте жақсы байланыста болыпты. Енді Мудровтың өзін сөйлетейік: «Жас күнімде Қарағанды көмір шахтасында еңбек еттім. Кезекті жер астында жарылыс болып, шахтадағы апаттың кінәсі менің мойныма ілінді. 1939 жылы маусымның 5-і күні Қарағанды облыстық сотының отырысы өтті. Он жылға сотталып, Магаданда болдым. Жақсы қорғаушы табылып, мерзімімнен бұрын, 1940 жылы бостандыққа шықтым. Сол жылы Магаданда келбетті, орта бойлы, орыс тілін жетік меңгерген қазақтың Сәкенімен таныстым. 25 жылға «халық жауы» деп айыпталған екен. Бірақ өзі жайлы көп ештеңе айтпайтын. Танысқаннан кейін біраз уақыт өткенде «қазақ қашып кетті» дегенді естідім. 1940 жылдың ортасына таман сәуір айында Сәкеннің мәйіті көпірдің астынан табылды. Бұрынғы Горький атындағы ауылдан 500 метр қашықтықта жер қойнауына өз қолыммен тапсырдым».
Шығыс Қазақстан облысы Мақаншы ауданы Қарабұлақ ауылындағы Жансүгіров атындағы орта мектептің ұстазы, зерттеуші Медет Дүтбаева 2010 жылы Міржақып Дулатұлы Карелияда түрмеде жатқанында оған Солтүстік мұзды мұхит арқылы Мұстафа Шоқай келіп, алып кетпек болған. Бірақ «мен мұндағы бауырларыма керекпін» деп ұсыныстан бас тартқан. Міржақып сол кезде түрмеде қиындық шегіп жатқан түркі-қазақ бауырлары үшін орыс-қазақ сөздігін жазып, құрастырып жатқан кезі екен» деген мәлімет таратты. Кейін ел арасында «Міржақып қамаудан босап, Алтай қазақтарының арасына барып паналапты» деген сыбыс тағы шықты. Ақын Сұраған Рахметұлының да Алаштың арысы Міржақып Дулатұлына өте қатты ұқсас, бір құпия адам 60-жылдарға дейін Өлгей аймағында өмір сүргендігін айтқаны тағы бар. Табыл Құлияс та кезінде Алаш зиялысы 1947 жылы Ахмет Байтұрсыновтың Новосібірдегі лагерьде жазушылардың бөлмесінде қазақтарға орысша-қазақша құжатқа көмектесіп жүргенін көрдім деген адам туралы жазғанын білеміз. Қалай болғанда да бұл деректер тереңірек зерттеуді, зерделеуді қажет
ететін жайт.
Дайындаған Жұлдыз БАЙДІЛДА
http://www.aikyn.kz/news/view/50444
