Жер-ана а? к?рпесін ?ымтанып, ?скірік аяз дала кезіп, періштені? ?ауырсынындай а? ?лпа ?ар к?ктен жау?ан т?ста «Жа?а жыл келді» деп ?уанатымыз бар
. ?о?ам тарапы ?рт?рлі сын айт?анымен, жеме-жемге келгенде, Жа?а жылды д?ст?рлі т?л мерекедей т?рге оздырып, осыдан он ша?ты к?н б?рын ?ана к?пі кигізген Аяз ата?а ?алай шекпен жауып жібергенін а??армай ?алады. Арамызда беті нарттай ?ызар?ан Санта Клаус пен ?ріп ауыз?а сал?андай А?ша?арымыз ж?реді. Ал біз К?нді ?азы? етіп айнал?ан ?аламшарлардай шыршаны? ма?ында д??геленіп бара жатамыз. Неге? Мені?ше, оны? себебін аталмыш мерекені? т?п-т?ркіні т?ркілерге т?н екендігінен іздеп к?рген ж?н секілді. Сары майдан ?ыл суыр?андай етіп, осы м?селені? тігісін с?гіп к?релікші.
Ал?аш?ы с?з
«Жа?а жыл мерекесін ата-бабаларымыз мерекелемеген» дейтіндерді? бір?атары Иса пай?амбарды? м?улітінен (ту?ан к?нінен) ойын жыра? еткісі келсе, енді бір шо?ыры осы мейрамда «а?а?нан сілтеп, арып-аш?андарды» айтып, дат білдіреді. Та?ы бір тобы ?ытайды? тарсылда?тарыны? балалар ?шін ?зірейілге айнал?анын кесе-к?лдене?детіп, ой-жорал?ы етеді. ??п! М?ндай мысалдар байды? малындай к?п бол?анымен, «к?пті? т?кірігі к?лге айнал?анын» к?рген емеспіз. Керісінше, атал?ан мерекеге деген с?йіспеншілігіміз к?н санап ?сетін Тола?айдай тау ?опарып барады. Д?л осы т?ста тізгін тартып, «Жа?а жылды ?аза?ыландырайы?» деген бір ауыз с?зді айтатын, жез м?рт Сталинні? идеясында?ы жирен са?ал, к?к к?зді Аяз атаны? келбетін де ?згертіп, ?аза?, ?ала берді т?ркі а?ыздарында?ы кейпіне оралуына септесетін кез келген сия?ты. Себебі б?л ел ойла?андай Иса пай?амбарды? туыл?ан к?ні емес. Д?лел керек пе?
Жа?а жыл Исаны? (?.с.) ту?ан к?ні емес
532 жыл?а дейін б?кіл Еуропа христиан дініне сол к?збен ?ара?ан Диоклитанны? календарын т?тын?ан. Кейіннен христиан дінін сеніміні? т??ыры еткендер Иса (?.с.) пай?амбарды? туыл?ан к?нін Жыл басы еткісі келеді. Десек те, сол кездегі ?алымдарды? еш?айсысы Исаны? ?мірге келген к?нін білмейтін болып шы?ады. Сонда боса?а жа?та отыр?ан скифтен шы??ан есепші ж?лдызшы Диониси деген кісі: «Жары?ты? Иса пай?амбарды? ту?ан к?нін мен білуші едім. Ол осыдан аттай 532 жыл б?рын д?ниеге келген», – деп, к?шпелілер ?шін ?асиетті сан болып есептелетін 532 деген санды то? еткізеді. Я?ни сол кездегі к?шпелілер табынатын аспан денелерінен Ай 19 жылда бір рет д??гелегін жа??ыртып отырады. Осы Айды? д??гелегіні? саны – 19 бен К?нні? д??гелегіні? саны 28-ді? к?бейтіндісі – 532. Осылайша, б?гінгі ?олданыста?ы григориан к?нтізбесіні? ?зін т?ркілер негіздеп берген. Осы деректі? ?зі Иса пай?амбарды? ту?ан к?ніні? негізсіз екенін а??артпай ма?! Ендеше, б?л мейрамны? тамыры ?ай жа?та жатыр?..
Алашты? А?селеуіні? бір с?зі
Белгілі этнограф-тарихшы А?селеу Сейдімбек ?з кезе?індегі ?о?амды? пікірге ?арсы біткен б?та?тай: «?мір-тіршілікте шарттылы?тар ?те к?п. Сол шарттылы?тарды? е? ?ажабы адам баласыны? уа?ытты межелеуіне ?атысты. М?селен, осы к?ндері б?кілхалы?ты? ?уаныш ретінде тойланып жат?ан Жа?а жыл мейрамын алайы?шы. ?алыптас?ан ??ым бойынша, Жа?а жыл, я?ни 1 ?а?тар – Иса пай?амбарды? ту?ан к?ні. Б?кіл христиан ?лемі осылай деп т?сінеді, осындай деп тойлайды.
Ол тойына «Рождество Христова» деп ат берген. Орыстар православ сенімінде бол?анды?тан, б?рын?ы Юлиан к?нтізбесіні? межесі бойынша, желто?санны? 25-ін Исаны? ту?ан к?ні деп тойлайды. Мен бір ?ызы?ты пікір айтайын. Осы Жа?а жыл тойы арысы Еуразияны? ежелгі к?шпелі скиф-са?тарыны?, бергісі б?гінгі т?ркі халы?тарыны?, оны? ішінде, ?аза?тарды? да байыр?ы мейрамы деп есептеймін», – депті. ?рине, ?аза? этно-танымыны? к?ксе?гірі б?л с?зді бекер айтпаса керек-ті.
Т?ркілерге т?н белгілер
Аяз атаны? шапаныны? ?зі ?азіргі ?аза? шекпенінен айырмасы жо?. ?ай еуропалы? д?л осындай ?лгіде киім тіккізіп киген еді? Сол Аяз ата мен Санта Клаусты? б?рігіне к?з ж?гірті?ізші. Та?ы да т?ркілерді? келбеті к?з алды?ыз?а келеді. Ал т?рлі а? келбетіне еніп, ертегі кейіпкеріне айналу д?ст?рі де даланы?, жан-жануарды? к?йін жа?сы білетін к?шпелілерге т?н екені айтпаса да т?сінікті. Шырша безендіруді? ?зі а?ты? байлаудан ту?аны аны?.
Кейбір деректер, Аяз атаны? т?ркілік а?ызда?ы ?ызыр ата екенін айтады. Б?л пікір де негізсіз емес болса керек. Себебі т?ркі елдеріні? ішіндегі баш??рт, татар, ш?баш сынды халы?тар ?лі к?нге 25 желто?санда «Нарту?ан» мерекесін тойлайды.
Аман?ос Мектептегі, т?ркітанушы:
– ?з басым Жа?а жыл мерекесіні? т?бі т?ркілерден бастал?ан деген деректерді к?рген жо?пын. Десек те, осы мейрамда т?ркілерге т?н кейбір атрибуттар са?тал?ан секілді. Мысалы, жа?ажылды? шырша?а келейік. ?аламды? философияда «?лемдік а?аш» деген т?сінік бар. Б?л п?лсапаны? т?п-т?ркіні т?ркілердікі екені рас. ?азір б?л ??ымды кейбір т?ркітанушылар «байтерек» деп т?сіндіріп ж?р. Негізі, б?л – «бай тірек» деген с?з. Оны? тарихы тікелей руна жазуымен байланысты. ?йткені руналы? концепцияда осы?ан ?атысты ??ым-т?сініктер к?птеп кездеседі. Бізді? салт-д?ст?рімізде а?ты? байлау деген ??рып ?лі де кездеседі. Демек, б?л ??рыпты? тамыры тере?де деуге болады.
Серік Ер?али, т?ркітанушы:
– Б?гінгі Аяз ата мен А?ша?ары?ыз бізге 1930 жылдары Сталинні? б?йры?ымен кіргізілген. Т?ркілер шыршаны «?йілгенні? а?ашы» дейді. ?йілген дегені?із – «иол?ан» деген с?з. ?йткені т?ркі с?здері кейде жуан, кейде жі?ішке болып айтыла береді. Я?ни «елка» деп ж?ргеніміз, «иол» «жол», «жолшы» дегенді білдіреді. Сол «жолшы?ыз» ?азіргі тілмен айтса?, ?ызыр ата деген ??ым?а саяды. Сібір халы?тарында, я?ни т?ркілерде «к?нні? туылуы» деген мейрамдар бол?ан. Оны «нарту?ан» деп ата?ан. Шубаштар, татарлар, баш??рттар сол нарту?анды ?айтадан ?алпына келтіріп, тойлап ж?р. Оларда «желто?санны? 21-22-сінде к?н ?леді де, 25 желто?санда ?айтадан туылады» деген сенім бол?ан. Осы мерекені Рим империясы Иса пай?амбарды? ту?ан к?ні ретінде енгізіп жіберген. М?ны Еуропаны? ?зі де жо??а шы?армайды. Сонымен ?атар, 25 желто?санда «ежелгі дінсіз халы?тарды? к?нге табыну мерекесі бол?ан» деген н?с?а бар. Сол мерекеге орай Исаны? ту?ан к?ні белгіленген делінеді. М?нан ??атынымыз, Жа?а жылды? б?кіл атрибуттары, ырым-жорал?ылары т?ркілерге т?н. ??ндар Еуропаны жаула?анда барлы? ??ндылы?тарын сол елдерге ала бар?ан. Рим империясы халы?ты ауызды?тау ?шін амал жо?ты?тан осы мерекеге христианды? сипат беруге тырыс?ан. Осындай деректерге ?арай отырып, б?л мерекені «Жа?а жыл» деп ?спеттемесек те, к?нтізбелік жыл басы ретінде атап ?туге болады.
М?рат ?ДЖІ жаз?ан «Шыршалар мерекесі»
М?рат ?джіні? «?ыпша?тар» атты кітабыны? бір тарауы «Шыршалар мерекесі» деп аталады. М?рат ?джі б?л мереке ??дайлар мен аруа?тар мекені – Жер шарыны? тура кіндігінде тіршілік еткен Жер-Суды? (Иерсу) ??рметіне арнал?анын, Жер-Суды? жанында ?немі а? са?алды ?лкен (Ульген) есімді шал ж?ргенін жазыпты. Т?ркілер оны ?немі ?демі ?ызыл шекпен киіп ж?рген ?алпында к?ріпті. Ежелгі алтайлы?тар шыршалар мерекесін 25 желто?санда, К?нні? т?нді «же?ген» кезінен бастап, т?ркілер К?нні? ?айта орал?анына ?уанып, ?лкенге (Ульген) ал?ыстарын жаудырыпты, о?ан т?у етіпті. Д??аларымыз Т??іріні? ??ла?ына шалынса деген ?міт-арманмен ?лкенні? с?йікті а?ашы – шыршаны ?йлеріне ?келіпті. Б?та?тарына неше т?рлі ?сем ш?беректер байлапты. Сонан со? д??гелене ?ол ?стас?ан ?алпы шыршаны айналып, «т?н кетіп, к?н келсін» деп ?н сал?ан.
Т?йін
?рине, жо?арыда?ы деректерге с?йенсек, б?л Жа?а жылды? ?аза??а жат емес екенін а??арамыз. Сонды?тан да к?нтізбелік жыл басын исламды? ??ндылы??а ?арсы келмейтіндей етіп, ?аза?ыландыру керек секілді. ?йткені т?ркілік ??ндылы?тар еш?ашан да м?сылманды?ты жо??а шы?ар?ан емес. Сонымен бірге, аспан денелерін бес сауса?ындай біліп, таби?ат тылсымын зерттеген «астроном» ата-бабаларымыз к?н мен т?н те?елгенде Наурызды тойлап, ал 25 желто?санда?ы (осы к?ннен бастап, т?н ?ыс?ара бастайды) к?нні? т?нді «же?ген
Жер-ана а? к?рпесін ?ымтанып, ?скірік аяз дала кезіп, періштені? ?ауырсынындай а? ?лпа ?ар к?ктен жау?ан т?ста «Жа?а жыл келді» деп ?уанатымыз бар. ?о?ам тарапы ?рт?рлі сын айт?анымен, жеме-жемге келгенде, Жа?а жылды д?ст?рлі т?л мерекедей т?рге оздырып, осыдан он ша?ты к?н б?рын ?ана к?пі кигізген Аяз ата?а ?алай шекпен жауып жібергенін а??армай ?алады. Арамызда беті нарттай ?ызар?ан Санта Клаус пен ?ріп ауыз?а сал?андай А?ша?арымыз ж?реді. Ал біз К?нді ?азы? етіп айнал?ан ?аламшарлардай шыршаны? ма?ында д??геленіп бара жатамыз. Неге? Мені?ше, оны? себебін аталмыш мерекені? т?п-т?ркіні т?ркілерге т?н екендігінен іздеп к?рген ж?н секілді. Сары майдан ?ыл суыр?андай етіп, осы м?селені? тігісін с?гіп к?релікші.
Ал?аш?ы с?з
«Жа?а жыл мерекесін ата-бабаларымыз мерекелемеген» дейтіндерді? бір?атары Иса пай?амбарды? м?улітінен (ту?ан к?нінен) ойын жыра? еткісі келсе, енді бір шо?ыры осы мейрамда «а?а?нан сілтеп, арып-аш?андарды» айтып, дат білдіреді. Та?ы бір тобы ?ытайды? тарсылда?тарыны? балалар ?шін ?зірейілге айнал?анын кесе-к?лдене?детіп, ой-жорал?ы етеді. ??п! М?ндай мысалдар байды? малындай к?п бол?анымен, «к?пті? т?кірігі к?лге айнал?анын» к?рген емеспіз. Керісінше, атал?ан мерекеге деген с?йіспеншілігіміз к?н санап ?сетін Тола?айдай тау ?опарып барады. Д?л осы т?ста тізгін тартып, «Жа?а жылды ?аза?ыландырайы?» деген бір ауыз с?зді айтатын, жез м?рт Сталинні? идеясында?ы жирен са?ал, к?к к?зді Аяз атаны? келбетін де ?згертіп, ?аза?, ?ала берді т?ркі а?ыздарында?ы кейпіне оралуына септесетін кез келген сия?ты. Себебі б?л ел ойла?андай Иса пай?амбарды? туыл?ан к?ні емес. Д?лел керек пе?
Жа?а жыл Исаны? (?.с.) ту?ан к?ні емес
532 жыл?а дейін б?кіл Еуропа христиан дініне сол к?збен ?ара?ан Диоклитанны? календарын т?тын?ан. Кейіннен христиан дінін сеніміні? т??ыры еткендер Иса (?.с.) пай?амбарды? туыл?ан к?нін Жыл басы еткісі келеді. Десек те, сол кездегі ?алымдарды? еш?айсысы Исаны? ?мірге келген к?нін білмейтін болып шы?ады. Сонда боса?а жа?та отыр?ан скифтен шы??ан есепші ж?лдызшы Диониси деген кісі: «Жары?ты? Иса пай?амбарды? ту?ан к?нін мен білуші едім. Ол осыдан аттай 532 жыл б?рын д?ниеге келген», – деп, к?шпелілер ?шін ?асиетті сан болып есептелетін 532 деген санды то? еткізеді. Я?ни сол кездегі к?шпелілер табынатын аспан денелерінен Ай 19 жылда бір рет д??гелегін жа??ыртып отырады. Осы Айды? д??гелегіні? саны – 19 бен К?нні? д??гелегіні? саны 28-ді? к?бейтіндісі – 532. Осылайша, б?гінгі ?олданыста?ы григориан к?нтізбесіні? ?зін т?ркілер негіздеп берген. Осы деректі? ?зі Иса пай?амбарды? ту?ан к?ніні? негізсіз екенін а??артпай ма?! Ендеше, б?л мейрамны? тамыры ?ай жа?та жатыр?..
Алашты? А?селеуіні? бір с?зі
Белгілі этнограф-тарихшы А?селеу Сейдімбек ?з кезе?індегі ?о?амды? пікірге ?арсы біткен б?та?тай: «?мір-тіршілікте шарттылы?тар ?те к?п. Сол шарттылы?тарды? е? ?ажабы адам баласыны? уа?ытты межелеуіне ?атысты. М?селен, осы к?ндері б?кілхалы?ты? ?уаныш ретінде тойланып жат?ан Жа?а жыл мейрамын алайы?шы. ?алыптас?ан ??ым бойынша, Жа?а жыл, я?ни 1 ?а?тар – Иса пай?амбарды? ту?ан к?ні. Б?кіл христиан ?лемі осылай деп т?сінеді, осындай деп тойлайды.
Ол тойына «Рождество Христова» деп ат берген. Орыстар православ сенімінде бол?анды?тан, б?рын?ы Юлиан к?нтізбесіні? межесі бойынша, желто?санны? 25-ін Исаны? ту?ан к?ні деп тойлайды. Мен бір ?ызы?ты пікір айтайын. Осы Жа?а жыл тойы арысы Еуразияны? ежелгі к?шпелі скиф-са?тарыны?, бергісі б?гінгі т?ркі халы?тарыны?, оны? ішінде, ?аза?тарды? да байыр?ы мейрамы деп есептеймін», – депті. ?рине, ?аза? этно-танымыны? к?ксе?гірі б?л с?зді бекер айтпаса керек-ті.
Т?ркілерге т?н белгілер
Аяз атаны? шапаныны? ?зі ?азіргі ?аза? шекпенінен айырмасы жо?. ?ай еуропалы? д?л осындай ?лгіде киім тіккізіп киген еді? Сол Аяз ата мен Санта Клаусты? б?рігіне к?з ж?гірті?ізші. Та?ы да т?ркілерді? келбеті к?з алды?ыз?а келеді. Ал т?рлі а? келбетіне еніп, ертегі кейіпкеріне айналу д?ст?рі де даланы?, жан-жануарды? к?йін жа?сы білетін к?шпелілерге т?н екені айтпаса да т?сінікті. Шырша безендіруді? ?зі а?ты? байлаудан ту?аны аны?.
Кейбір деректер, Аяз атаны? т?ркілік а?ызда?ы ?ызыр ата екенін айтады. Б?л пікір де негізсіз емес болса керек. Себебі т?ркі елдеріні? ішіндегі баш??рт, татар, ш?баш сынды халы?тар ?лі к?нге 25 желто?санда «Нарту?ан» мерекесін тойлайды.
Аман?ос Мектептегі, т?ркітанушы:
– ?з басым Жа?а жыл мерекесіні? т?бі т?ркілерден бастал?ан деген деректерді к?рген жо?пын. Десек те, осы мейрамда т?ркілерге т?н кейбір атрибуттар са?тал?ан секілді. Мысалы, жа?ажылды? шырша?а келейік. ?аламды? философияда «?лемдік а?аш» деген т?сінік бар. Б?л п?лсапаны? т?п-т?ркіні т?ркілердікі екені рас. ?азір б?л ??ымды кейбір т?ркітанушылар «байтерек» деп т?сіндіріп ж?р. Негізі, б?л – «бай тірек» деген с?з. Оны? тарихы тікелей руна жазуымен байланысты. ?йткені руналы? концепцияда осы?ан ?атысты ??ым-т?сініктер к?птеп кездеседі. Бізді? салт-д?ст?рімізде а?ты? байлау деген ??рып ?лі де кездеседі. Демек, б?л ??рыпты? тамыры тере?де деуге болады.
Серік Ер?али, т?ркітанушы:
– Б?гінгі Аяз ата мен А?ша?ары?ыз бізге 1930 жылдары Сталинні? б?йры?ымен кіргізілген. Т?ркілер шыршаны «?йілгенні? а?ашы» дейді. ?йілген дегені?із – «иол?ан» деген с?з. ?йткені т?ркі с?здері кейде жуан, кейде жі?ішке болып айтыла береді. Я?ни «елка» деп ж?ргеніміз, «иол» «жол», «жолшы» дегенді білдіреді. Сол «жолшы?ыз» ?азіргі тілмен айтса?, ?ызыр ата деген ??ым?а саяды. Сібір халы?тарында, я?ни т?ркілерде «к?нні? туылуы» деген мейрамдар бол?ан. Оны «нарту?ан» деп ата?ан. Шубаштар, татарлар, баш??рттар сол нарту?анды ?айтадан ?алпына келтіріп, тойлап ж?р. Оларда «желто?санны? 21-22-сінде к?н ?леді де, 25 желто?санда ?айтадан туылады» деген сенім бол?ан. Осы мерекені Рим империясы Иса пай?амбарды? ту?ан к?ні ретінде енгізіп жіберген. М?ны Еуропаны? ?зі де жо??а шы?армайды. Сонымен ?атар, 25 желто?санда «ежелгі дінсіз халы?тарды? к?нге табыну мерекесі бол?ан» деген н?с?а бар. Сол мерекеге орай Исаны? ту?ан к?ні белгіленген делінеді. М?нан ??атынымыз, Жа?а жылды? б?кіл атрибуттары, ырым-жорал?ылары т?ркілерге т?н. ??ндар Еуропаны жаула?анда барлы? ??ндылы?тарын сол елдерге ала бар?ан. Рим империясы халы?ты ауызды?тау ?шін амал жо?ты?тан осы мерекеге христианды? сипат беруге тырыс?ан. Осындай деректерге ?арай отырып, б?л мерекені «Жа?а жыл» деп ?спеттемесек те, к?нтізбелік жыл басы ретінде атап ?туге болады.
М?рат ?ДЖІ жаз?ан «Шыршалар мерекесі»
М?рат ?джіні? «?ыпша?тар» атты кітабыны? бір тарауы «Шыршалар мерекесі» деп аталады. М?рат ?джі б?л мереке ??дайлар мен аруа?тар мекені – Жер шарыны? тура кіндігінде тіршілік еткен Жер-Суды? (Иерсу) ??рметіне арнал?анын, Жер-Суды? жанында ?немі а? са?алды ?лкен (Ульген) есімді шал ж?ргенін жазыпты. Т?ркілер оны ?немі ?демі ?ызыл шекпен киіп ж?рген ?алпында к?ріпті. Ежелгі алтайлы?тар шыршалар мерекесін 25 желто?санда, К?нні? т?нді «же?ген» кезінен бастап, т?ркілер К?нні? ?айта орал?анына ?уанып, ?лкенге (Ульген) ал?ыстарын жаудырыпты, о?ан т?у етіпті. Д??аларымыз Т??іріні? ??ла?ына шалынса деген ?міт-арманмен ?лкенні? с?йікті а?ашы – шыршаны ?йлеріне ?келіпті. Б?та?тарына неше т?рлі ?сем ш?беректер байлапты. Сонан со? д??гелене ?ол ?стас?ан ?алпы шыршаны айналып, «т?н кетіп, к?н келсін» деп ?н сал?ан.
Т?йін
?рине, жо?арыда?ы деректерге с?йенсек, б?л Жа?а жылды? ?аза??а жат емес екенін а??арамыз. Сонды?тан да к?нтізбелік жыл басын исламды? ??ндылы??а ?арсы келмейтіндей етіп, ?аза?ыландыру керек секілді. ?йткені т?ркілік ??ндылы?тар еш?ашан да м?сылманды?ты жо??а шы?ар?ан емес. Сонымен бірге, аспан денелерін бес сауса?ындай біліп, таби?ат тылсымын зерттеген «астроном» ата-бабаларымыз к?н мен т?н те?елгенде Наурызды тойлап, ал 25 желто?санда?ы (осы к?ннен бастап, т?н ?ыс?ара бастайды) к?нні? т?нді «же?генін» ?мыт ?алдыруы ?сте м?мкін бе? Б?л ой да негізсіз емес секілді.
Автор: ?анат БІРЛІК?ЛЫ
http://alashainasy.kz/u
