АЛТЫНОРДА
Новости

?алым Бо?аш: «Біз «бешбарма? м?дениетіні?» ?кілдеріміз»

Зе?гір к?кті шарлап, ш?лдеп, ?аталап келіп ??ды?ты? ернеуіне ?он?ан тор?ай: «Шексіз аспанды шарлаймын деп ?анатым талып, ?бден ш?лдедім. Мына судан ішіп, ш?лімді ?андыратын болдым ?ой», – деп к?бір етсе керек. Б?л с?зді ??ды?ты? т?бінде жатып естіген ба?а: «?й, тор?ай! Сен де суайт екенсі?. К?зімізді аш?алы к?ріп келеміз, ??ды?ты? аузындай-а? аспан емес пе! Неге сонша «шексіз ке?істік» дейсі?? Жо?, бізді к?зі со?ыр, кере?, мыл?ау дейсі? бе?», – деп кейіпті…
«К?п жаса?аннан емес, к?п білгеннен с?ра» деген ?аза? ма?алы да ж?н білетіннен жол с?ра дегенді ескертсе керек. Шы?ысты? да, Батысты? да ілімін игерген ?алым Бо?аш?а газетімізді? «?ар?а тамырлы ?аза?» ?осымшасына арнайы с?хбат беруге ?ол?а сал?ан едік…
– ?азіргі Еуропа ?аза?тарыны? ру­хани болмысы туралы не айтар еді­?із? Неге осы сол жа?та?ы бауыр­ластардан жазушы, а?ын, болмаса ?нерді? ?зге саласында?ы азаматтарымыз к?зге шалына бермейді? Еуропа ?аза?тарыны? ?андай ??ндылы?­тарын ба?алайсыз?
– «Еуропа ?аза?тары» деп Совет Ода?ы ??­ламай т?рып, Т?ркия ар?ылы сол жа??а жеткен, я болмаса, екінші д?ниеж?зілік со?ыста т?т?ын?а т?­сіп, кері ?айтпай ?ал?ан аз-кем адамды айтып т?р?ан шы?арсыз. ?йтпесе, ?азір «Еу­ро­пада?ы ?аза?тар» деген ??рамы ала-??ла ?леуметтік топ?а айналды ?ой – ?аш?ан олигарх, сас?ан ?кім, т??ілген ?алым, ж?мыс із­де­ген жас, ?арасы ?алы? студент деген сия?­ты.
Ал 1950 жылдарды? ая?ында Германия ар­?ылы Батыс Еуропа мен Скан­ди­навия?а та­ра?ан, 1970 жылдарды? басында ?лыбри­та­ния?а жеткен т?ркиялы? (ар?ы тегі алтайлы?) ?аза?­тарды? ішінде ??м діни, ??м зайырлы жо?ары білім ал?андары баршылы?. Біра? ?аза? арасынан алыс кеткендіктен советтік ?а­за?­станда ?алыптас?ан ?деби жазба тіл­ден хабарсыз. Олай болуы да за?­дылы?. Тілден хабарсыз адам ?алай жазушы, я а?ын болады? Біра? еуропалы? ?аза?тарды? ересектері т?рік тіліне, т?рік ?дебиетіне жетік. Facebook бетінде т?рік поэ­зиясына ?атысты ой білдіріп, ?на?ан жыр жол­дарын жариялап т?ратында-рын да бай­?адым. Ал жастары к?біне сол т?рып жат?ан елді? тілінде с?йлейді.
– Шетел ?аза?тары туралы с?з бола ?ал­са, «?аш?ан, пыс?ан» деген ??гіме алдымен айтылып, кешегі Шы?ыс Т?ркістанны? азат­ты?ы ?шін, тарихи ата?онысы ?шін ша?ит кешкен бозда?тарды? ?ан мен жасы тара­зы?а тартыла бермейді. Осы жа?даят?а то?­тала кетсе?із. Т?уелсіздік ал?анымыз?а бі­раз жылды? ж?зі болса да, на?тылы ?лт­ты? идеяны? ?алыптаспай жат?аны ?а­лай?
– Германия хал?ыны? СССР-ден к?шіп келген немістерді ?андай да бір кемсітуге ?шы­ратып жат?анын к?п бай?амайсыз. ?йтпесе, Ресей мен ?аза?станнан ?айта к?шіп бар?ан немістер (біразыны? ?йелі, я к?йеуі орыс) бізді? советтік ?гіт-насихат машинасы ??рбан­дары­ны? т?сінігіне салса?, жай ?ана «оралман» емес, к?п­шілігі екінші д?ниеж?зілік со?ыста тарихи Отанына ?арсы со?ыс?ан «бас?ыншы оралман» ?ой. Егер СССР мен ?ытай со?ысып, о?ан ар?ы беттен ?атыс?ан ?ытайлы?, я мо??олиялы? ардагер ?аза?тар мен оларды? ?рпа?тары кейін ?аза?стан?а ерекше же?ілдікпен оралып жатса, не болар еді де?із? Ренішті риторика к?те­ріліп, ?аншама большевик менталитетті шола? белсенді «аттан?а» басар еді. Ондай жа?дайда жай к?ні Оспан батырды «?ара?шы?а» те?еп ж?рген адамдар, оны м?лдем «фашист» ?ылар еді. ?бді?аппар мен ??ныскерей сия?ты тарихи т?л?алар біржола «банды, басмашы» ретінде ?лт­ты? энцик­лопедия?а енер еді. Ал мынадай ты­ныш к?нде еліне ?айт?ан ирредента ?кіл­дерін «?аш?ан, пыс?ан» деп сипаттайтындар тек ?а­ра?­?ы ж?рт арасында емес, жо?ар?ы саяси эше­лонда да бар. Д?л осы ??былыс «Неге на?ты ?лт­ты? идея ?алыптаспай жатыр?» деген с?ра­?ы?ызды? бір жауабы сия?ты.
– Латын алфавитіне к?шу – ?аза? баласына ?аншалы?ты тиімді?
– Б?л саланы? маманы емеспін. ?аншалы?ты тиімді екенін айта алмаймын. ?аріп деген ??­рал. Жазуы? ?исы? болса, ?ай алфавитке к?ш­се? де, ?исы? жаза бересі?. Біра? ХХI ?асырда, а?­паратты? т??керіс заманында латын ?ліп­биіне к?шуді барынша ?олдаймын. Тек кириллица бойынша ?алыптас?ан ?арама-?айшылы??а толы орфографиялы? ж?йені ?ателіктерінен арылтып барып, академиялы? транслитерация м?селелерін шешіп барып латын?а ауыспаса, ескі компьютерді? барлы? вирусын жа?а компьютерге к?шіргендей болып шы?ады-ау. Ал на?­ты техникалы? детальдарына келер болса?, ?лімхан Ж?нісбек сия?ты шын к?сіби маман­дар­­ды? с?зіне ??ла? т?ріп барып к?шу ?ажет. Со­сын компьютер клавиатурасы ?алам?а ай­нал­?ан заманда ?осымша та?балы латын ?ріп­терінен барынша ?ашу ?ажет сия?ты. Не??рлым а?ылшынны? 26 ?арпіне сый?ызып жіберген ж?н.
– Халы?, ?лт, нация дегенге ?ркім ?р ­т?р­лі ба?а беріп, ?р т?рлі айтып ж?р. Сіз осы ??ым­­дарды ?алай т?сіндірер еді?із? Жа?ан­дану жа?дайында халы?ты?, ?лтты?, нация­ны? бая?ыдай ?алыптасу за?ды­лы?­та­ры­ны? б?зылуы – «жеткен жеріміз осы» деген ?кі­ніш ?ана сыйлай ма, ?лде «адам баласы ?а­за??а» да бір ?айыры бар ма?
– Еуропада?ы «?лт» ??ымы бір тілде ?леу­мет­тік ?арым-?атынас жасайтын, м?дени ??н­ды­лы?­тар ж?йесі мен этникалы? тегі орта?, т?тас ай­ма?ты мекендейтін адамдарды? сана-сезі­мін­дегі топты? даралы? ретінде ?алыптасты. Ке­йін келе, пост-индустриалды? заманда, а?­па­ратты? т??керіс кезе?інде м?ндай ?лтшылды?-ты эт­никалы? текке байланба?ан, либералды? ??н­дылы?тар?а с?йенген «азаматты? ?лтшыл­ды?» ы?ыстырып шы?арды.
Дамушы елдердегі ?лтшылды?ты тере? зерт­теген аз ?алымны? бірі – ?ндістанды? ?леу­меттанушы Дауа Норбу. Оны? айтуынша, ?лт­шылды?ты? ?ш ?ыры бар. Біріншісі – халы?ты ?ткенімен байланыстыратын ж?не ?зілмей ке­ле жат?ан ?зекті? бар екенін еске салатын д?с­т?р. Екіншісі – б?гінгі ?леуметтік м?селе­лер­ді шешуге ж?рдем ?ылатын орта? м?дени-эко­номикалы? м?дде. ?шіншісі – ?лтты болаша?пен жал?ап т?ратын саяси идеалдар.
Мені?ше, к?птеген этникалы? жа?ынан ?р­текті пост-отарлы? дамушы елдер б?л ?шеуін бірік­тіріп ?стап т?ру ?шін унилингвализмді ?ол­дана бастайды. Я?ни ?зін елді? байыр?ы т?р­?ынымыз деп санайтын ж?не басым к?пшілікті ??райтын этникалы? топты? тілін барша?а орта? ?арым-?атынас ??ралы ретінде бекітеді.
?аза?станны? жа?дайына келсек, халы? эт­никалы? жа?ынан болсын, ?леуметтік-м?­дени, экономикалы? жіктелу жа?ынан болсын ?ртек-ті. Бір ?аза?ты? ?зі урбандал?ан орыстілді, ауылды? ?аза?тілді, консерватор, либерал, ?лтшыл, социалист, капиталист, д?ст?ршіл, жа?а­шыл, діндар, атеист, зайырлы, жерлік, орал­ман, т.б. болып б?лініп кете береді. О?ан бас­?а ірі этникалы? азшылы?тарды ?осы?ыз. Бай?ап т?рса?ыз, басым к?пшілік жо?. Біра? ?р?айсысы ?зін басым к?пшілік, ?йтпесе ма?ызды ??рамды б?лік етіп сипаттау?а ??мар. Сол себепті пост-советтік кезе?дегі «?аза? ?лт­шылды?ы» мен «?аза? ?лты» деген ??ым?а сипаттама беруді? ?зі ?иын. «?аза?станды?» деп аталса да, «?аза?» деп аталса да, т?пті? т?бінде б?л атау «азаматты? ?лтты?» сипаттамасы бо­ла­ды-ау.
Б?л жерде мынадай компромисс жасалуы м?мкін – «?аза?», я «?аза?­стан­ды?» аза­мат­ты? ?лт ретінде ??рылсын, біра? уни­­­лингвализм норма ретінде ?абылдансын, я?ни бір ?ана тіл – ?аза? тілі біржола ?стемдікке ие болсын. М?ндай келісімге жету ?шін ?аза?стан ?о?амына е? ?уелі либералды?-демократиялы? ??ндылы?тар сі?уі керек, сосын ?аза? тілін ?олдану аясы ке?уі керек. «Азаматты? ?лттан» шошитын еште?е жо?. Ол д?ст?рлі ?аза? ?о?амында б?рыннан бар «ел» ?ой. Я?ни саяз ?лтшылды? тере? елдікке жол береді деген с?з. ХV ?асыр?а дейін т?р­кі-мо?ол еліне кім сі?беді, ХV ?асырдан бері ?аза? еліне кім сі?беді?
– Солженицын мен Жириновскийлерді? тарихымыз?а к?йе жа?ып, ?орла?анына ?лт ретінде неге мінез к?рсете алмаймыз? Зардабы ?алай болады?
– Та?ы бір ?айыра айтарым – ?аза?станда ли­бералды?-демократиялы? ??ндылы?тар мен за?ны? ?стем к?ші орны?пайынша «?лтты ?ор­?ау», «?лтты? м?ддені ?ор?ау» сия?ты абстрак­ті­лік міндеттерді популистер мен азаматты? ?о­?ам ?кіл­дері ?з мойындарына алып дауры?ыса бе­реді. Шын м?нінде, ?лтты?, н?сілдік, діни, аза­матты?, я жеке басты ?орлайтын ?андай да бір кем­сіту за? ар?ылы ?удаланып, ?ата? т?рде жа­залануы тиіс. Мысалы, Германияда Холокост ??рбандары туралы бей?деп с?з, я ?алжы? ай­тып к?рі?ізші, А?Ш-та ?ара н?сілділер мен ?н­дістерді? тарихын манс??тап, мемлекет дамуына ?ос?ан ?лесіне к?м?н келтіріп к?рі?із. Ондай оспадар ?ылы? жасаушыны? тура ма­?ынасында ая?ы аспаннан келсін.
Ал «?лы орыс шовиниз­мі­ні?» шо?пары тиген пост-советтік ?о­?ам ?кіл­де­рі м?ндай ??гімені ?зі?із атын ата­?ан ресей­лік белгілі адамдардан ?ана емес, осы ?а­за?­стан­да ж?ріп-а? жиі естиді. Егер ?аза? тарихы мен мемлекеті ?шін киелі (а?ылшынша sensitive деп айтады) саналуы тиіс ??ымдар д?л Батыста?ы­дай м?ртебеге ие болып, за? ар?ылы ?ор?а­ла­тын болса, ешкім еш?андай кемсіту мен ?ор­лау?а ?шырамас еді. Ж?не ондай м?селе туа ?ал­са, онымен е? бірінші а?ын-жазушылар, я жур­налистер емес, за?герлер мен саясаткерлер айналысар еді. ?ркениетті жолмен, сала-са­ла­сы­мен шешіліп жатар еді.
Біздегі ахуал бас?а. ?аза?станны? жа?­дайын­да б??ара халы? т?рма?, ?зін а?артушы ин­теллигенция?а жат?ызатын ж?ртты? ?леу­мет­тік-экономикалы? ахуалы жа?саруы тиіс, сая­си сауаты ашылуы керек. ?ркім ?з сала­сы­ны? шын к?сіби маманына айнал?аны л?зім. Бо­льшевиктік коллективизмге т?н асыра сіл­тегіш, ?зіне ??сама?анны? б?рін таптап ?ткіш то­быр психологиясынан ??тылу ?ажет. Т??і­рек­ке сау а?ылмен к?з тастаса, ?аза?ты? да т?рлі мінез бен ?асиетке ие екені ж?не де сол т?рлі мінез бен ?асиетке ие болу?а ха?ылы екені к?рініп т?р?ан жо? па? ХХI ?асырда зайырлы мем­лекетте т?рып жатып, елді? б?рін бір саяси идеология?а бас ?р?ызам, бір ?ана діни мектепке ?йытам, бір ?ана ?леуметтік топты? ы??айына жы?ып берем деу бос ?урешілік. Бір ?алыпты а?сайтын советтік менталитет к?рінісі.

– Замандар бойы ?алыптас?ан Шы?ыс м?­дениетіне т?н ??ндылы?тардан ?ол ?зе бас­та?анымыз ?лтты? иммунитетімізге ?ан­шалы?ты кері ?серін тигізді? Біз ?зі ?а­зір ?ай м?дениетті? ?кіліміз?
– Біз – СССР ??ла?ан кезде ?айтадан ??рас­ты­рыл?ан жартылай жасанды м?дениет ?кі­ліміз. ?аза? ?ана емес, к?птеген ?лыс бастан кешіп жат?ан жайт. Классикалы? пост-ко­ло­ниал­ды? кейіп. Бір ?ана мысал келтірейін, «?а­за?­ты? ?лтты? та?амы не?» деп с?раса?ыз, он ?а­за?ты? то?ызы «бешбарма?» деп жауап бе­реді. Барма?ты? ?р ?олда біреуден болатынын, жалпы етті ешкімні? барма?пен жемегенін, же­мейтінін пары?тап та жатпайды. ?аза?ты? «беш» деп айтпайтынын да ?мытып кетеді. Б?л с?з­ді патша ?кіметіні? Жетісу генерал-губер­на­торлы?ыны? офицерлері ?олданыс?а кір­гізген деген бейресми дерек бар. Отарлаушы елді? «экзотикалы? шы?ысты» ?ате т?сінуіні?, я?ни ориентализмні? бір к?рінісі болуы м?мкін. Бі­ра? ?азір б?л с?зді ?аза??а зорлап ?ой?ыза ал­майсыз. «Тама?», «Ет» деуден г?рі «бешбарма?» деп айту о?ай, ?рі с?нді к?рінеді. ?ыс?аша айт­?анда, «бешбарма? м?дениетіні?» ?кілдеріміз.
– «Араб к?ктемін» рухани да?дарыстар ту­дырды ма, ?лде, ?леуметтік ?иыншы­лы?­­тар т?татты ма? Шы?ыста?ы осындай ??бы­лыс­­­тарды орысты? к?зімен ба?алайтын біз­­ді? ?о?ам ?стан?ан позиция?а не айтар еді­­?із?
– Таяу Шы?ыста ту?ан жаппай саяси-?леу­мет­тік тол?уды? себептері ?те к?п. Негізгі фак­торларды? бірі – есірік халіне ?шыра?ан ?зіне-?зі ?ашы? диктаторларды? сі?ірі шы??ан кедей хал?ыны? наразы к??іл-к?йі ?андай арналар ар?ылы лы?сып сырт?а шы?атынын болжап біле алмауы деп т?спалдаймын. М?ндай зор­лы?-зомбылы? засыры?тан ?ткен кезде шарасыз халы?ты? ашу-ызасы кез келген са?ылауды пайдаланып сарайды? т?ріне бір-а? жетеді. Жа?а?ы са?ылау?а б?секелес саяси топтар н?с­?ады ма, жо? ?лде, радикалды? діни ?йым­дар ишара етті ме, я мистикалы? шетелдік к?ш­тер ба­?­ыттады ма, м?ны? б?рі негізгі себеп бо­ла ал­майды.
Ал д?л осы о?и?алар?а саяси ба?а беруге ?атысты ?аза?станны? ресейлік а?парат ке?істігіні? ы?палынан шы?а алмай ?ал?аны за?дылы?. Жалпы, ?аза?стан б?л ы?палдан шы?у?а еш?ашан д?рыстап талаптанба?ан да. Б?л – жеке бір ??гімеге та?ырып болатын м?­селе.
– Отарлы? санадан ??лан-таза айы?а ал­­ма­?ан, «?лгенде к?рген бір тойы» – ер­кін­дігі а?­паратты? революция д?уіріне д?п кел­­ген «?аза? ?айт­се ?алады ?аза? болып?».
– Мені?ше, ?аза? ?о?амы мен ?кіметі е? ?уе­лі ?зіні? адамзат тарихы мен халы?аралы? ?ауымдасты?та?ы шын орнын аны?тап алуы ?а­жет. Сосын барып глобалды?, планетарлы? ж?­не жа?анды? даму туралы ?аламат бастама­ларын ?з де?гейінде, ?з ау?ымында ?ана ж?­зеге асырып ал?аны ж?н. «?улие ?уелі ?зін жа­рыл?амай ма?». Кейде мынадай ой келеді. ?кі­меттегі игі жа?сылар?а былайша талап ?ой­са: «Затынан аты зор ба?дарламаларды ай сайын ?абылдап жатырсыздар. Жай даму емес, ?демелі даму?а к?шірді?іздер. Бек ра?мет.
Осы жерде мынадай м?селеге ?атысты кішкентай ?ана к?мектері?із керек болып т?р. ?азіргі ?аза? социумыны? екі-а? ?иынды?ын шешуге к?ш салса?ыздар. ?ал?аны сосын ретімен о?а­лар. «?демелі дамуымыз?а» ?арамастан хал­?ы­мызды? жартысынан астамы ?лі сырт?а барып д?­рет сындырады (сол бая?ы ?амыс, я та?тай туа­лет), жартысынан астамы ?лі к?мір жа?ады. ХХI ?асырда осы екеуінен ??т?ары?ыздаршы!». Б?л екі м?селені шешу жолында б?кіл ел бойынша на?ты инфра??рылымдар салына бастар еді.
Ал ?леуметтік-экономикалы? м?селесі шынайы шешіле баста?ан жа?дайда барып, ?аза? хал?ы ?зі?із с?рап отыр?андай, «?айтсе ?аза? боп ?алатыны» туралы ф?лсафа?а ала?сыз кірі­сер еді. ?а?тарда дірдектеп, шілдеде шыбынмен жа?аласып д?ретке отырып ж?ріп, ауыл бы­лай т?рсын, Астана?а газ жетпей жатып, «?айт­сек ?аза? боп ?аламыз» деп тол?анып отыруымыз трагикомедиялы? фарс?а ??сап кетпей ме, ?алай ?зі?!
– Сыр б?ліскені?ізге рахмет!
С?хбаттас?ан
Ырысбек Д?бей
«?аза? ?дебиеті»