Ақын Мұхтар Шахановтың «12-3=?» деген поэмасын көбіміз оқыған болармыз. Оқиғасы, қысқаша тұжырып айтсақ, мынадай: Баяғыда бір хан барлық би, әскербасы, қазыларды тек ақсақалды қарттардан сайлау жөнінде заң шығарады. Осылайша ел жас қауым тәрбиесін ұмытып, әңгімені тек қарттықтан бастайтын болады. Хан бір күні көрші жатқан елге соғыс ашады да, тас-талқан боп жеңіліп, өзі тұтқынға түседі. Жеңген елдің әміршісі оған жұмбақ жасырып: «Не қалады он екiден үштi алса?» дейді. Хан таппайды. Сол арада бір жас жігіт сұрақтың жауабын тауып, ханды өлімнен құтқарады.
«Егер он екiден үштi алсақ, Ештеңе де қалмайды» деген жігіт, әр жылдың он екі айдан тұратынын, он екі айда үш ай көктем барын, тоғыз ай-дың тағдыры осы үш айға байлаулы тұрғанын дәлелдегенде, қол бастай-тын жігіттерді қорада ұстап келген хан бас бармағын шайнайды. Е.Евтушенко орыс тіліне аударған осы поэма кезінде кеңестік цензурадан әрең өткен. Енді ше, СОКП ОК-тінде отырғандардың бәрі сүйегін әрең сүйреткен қаусаған кәрі шалдар болса…
Бүгінде заң да, заман да 180 градусқа өзгерген. Жастық культі желдей есіп тұр. Мұрты жаңа тебіндеп келе жатқан бала бастық самай шашы ағарған әкесіндей адамға әкіреңдеп сөйлейтін заман. Қылшылдаған 25-тегі жігіттер аудан әкімі болудан дәмелі. Астанадағы Алматы ауданының әкімі Павел Кулагин 26 жаста. Биліктің жасы жасарған үстіне жасарып келеді. Шынында да, билік басына келетін саясаткер үшін жас мөлшері маңызды ма? Саясат тарихында бұған мысал көп. 1940 жылы Гитлер әлемді қалтыратып тұрғанда, Ұлыбританияның премьер-министрі әрі қорғаныс министрі болып 65 жастағы Уинстон Черчилль сайланады. Оның Парламентте өз ұлтына арнаған алғашқы сөзі былай басталған: «Менің сендерге қан мен терден, көз жасы мен ауыр еңбектен басқа ұсынарым жоқ». Оның осы сөзінің нәтижесі бүкіл әлемге белгілі. Черчилль 1951 жылы 77 жасында екінші рет премьер-министр болып сайланып, 1955 жылға дейін тақта отырды.
Екінші дүниежүзілік соғыстан соң ФРГ-нің тұңғыш канцлері болып 73 жастағы Конрад Аденауэр таққа отырды. Қазіргі Германияның негізін салған ол 14 жыл тақта отырып, 1963 жылы 87 жасында доғарысқа кеткен. Осы уақыт ішінде ол соғыстан қисапсыз қирап шыққан еліне әлемдік жетекші держава дәрежесін қайтарып берді. 1953 жылы АҚШ-тың 34-прези-денті болып 63 жастағы Дуайт Эйзенхауэр таққа отырды. 1956 жылы 66 жасында ол екінші қайтара президент болып сайланады. Кәрі тарланның Кореядағы соғысты тоқтатып, коммунистік сенімдегі ғалымдар мен қайраткерлерді қуғындауды тоқтатқанын айтсақ та жетеді. Генерал Шарль де Голль 68 жасында Францияның басшысы болып сайланған. НАТО-мен байланысын үзіп, французға бағынышты елдерге тәуелсіздік әперген ол 1965 жылы 75 жасында Франция президенті болып екінші қайтара сайланады. Қытай реформасының атасы саналатын Ден Сяопин 1976 жылы 72 жасында коммунистік Қытайды басқарған. Қытай қазір әлемдегі екінші держава болса, ол – осы Ден Сяопиннің еңбегінің арқасы. 1989 жылы 85 жасында билік бұтағынан біржола кетсе де ол ұлтының рухани көсемі болып қалды. Қытай халқы үшін ол теңдессіз бедел иесі. Рональд Рейган 1980 жылы 69 жасында АҚШ президенті болып сайланды. Екінші рет қайта сайланып, 1989 жылы 77 жасында тақты босат-ты. Оның орнына 65 жастағы Джордж Буш отырды. 2008 жылы 72 жастағы Джон Маккейннің Барак Обамамен бірге АҚШ президенттігіне таққа таласқанын ұмытқан жоқпыз. Францияны Француа Миттеран 78 жасына дейін биледі. Юрий Андропов Кеңес Одағының басшылығына келгенде 68 жаста болған. Оның жемқорлықпен қалай күрескенін жұрт әлі ұмыта қоймаған болар. Израильдің қазіргі президенті Шимон Перес 90 жаста. Жаһандық өкіметтің ұшар басында дәл қазір 90 жастағы Генри Киссинджер мен 98 жастағы Дэвид Рокфеллер тұрғанын да ұмытпайық. 83 жастағы Сорос пен 85 жастағы Бжезинскийдің әлемдік ақша саясатында қалай атой салып жүргенін айдай әлем біледі. Міне, Американың ақиқаты. Осы мысалдарға қарап-ақ мемлекеттік қайраткерлердің табысты болуында жас мөлшері емес, жеке сапалық қасиеттері басты рөл атқаратынына көз жеткізуге болады. Ел басына ауыр қиыншылық туғанда көптеген мемлекеттердің жасы шау тартса да, аса тәжірибелі қайраткерлерді билік басына отырғызғандарына кәрі тарихта мысал көп. Бұған керісінше 36 жасында Грузияның президенті болған Михаил Саакашвили сияқты жас сайыпқырандарды да тізбектеуге болар еді. Сонымен, қайсысы дұрыс: ыстық қайрат, жас жігер, күтпеген батыл шешім, ашық шабуыл ма, әлде суық ақыл, тыныш сақтық, теңдей шешім, даналық жүріс пе? Баяғыдан келе жатқан риторикалық сұрақ. Есте жоқ ескі заманға сүңгімей-ақ, өзіміз куә болған осы заманнан-ақ мысал терейік.
Келмеске кеткен Кеңес Одағын басқарған элитаның орташа жасы 72 жас болыпты. Кәрі тарландар орындарына тастай жабысып, бекер-ге сіресіп отырмаған екен. Олармен салыстырғанда әлдеқайда жас саналатын 54 жастағы Михаил Горбачев өкімет басына қалай келді, солай билік бұтағын қаусаған шалдардан тазартуды бастады. СОКП-ның ХХVI сьезінен соң 74 обкомның бірінші хатшысы бірдей орындарынан босатылыпты. Саяси элита бірден он жасқа жасарып шыға келген. Осы кадрлық революцияның нәтижесінде экономика өсіп, халықтың жағдайы жақсарды ма? Керісінше мәңгі мызғымас Коммунистік партия құрдымға кете бастағаны, оның ақыры не болғаны біз айтпасақ та белгілі. Борис Ельциннің тұсында саяси элита одан да жасара түскен. Отыздағы жігіттер топырлап билікке келе бастаған. Сол кезде Ресейдегі губернаторлардың орташа жасы 55 жас болыпты. Қазір орыс элитасы қайта қартаюды бастағандай. Ресей президенті Путин мемлекеттік қызметтегілердің жасына қарай шектеу мерзімін ұзартып, іскер адамдар енді бұрынғыдай 60 емес, 70 жасына дейін маңызды постта қызмет атқара беретін болды.
Бұл мәселе Қазақстан жағдайында қалай? Бізде де тәуелсіздік салтанат құрған соң өрімдей жастар билікке келе бастады. Бұл орайда 31 жасында министр болған Алтынбек Сәрсенбаевты, 32 жасында Семей облысы-ның әкімі болған Ғалымжан Жақияновты, 37 жасында Ауылшаруашылық министрі болған Сауат Мыңбаевты,
40 жасында мемлекеттік Кіріс министрі болған Зейнолла Кәкімжановтарды алдымен ауызға алуға болады. Болатбек Қуандықов Қызылорда облысының әкімі болып тағайындалғанда 39 жаста, Оңтүстік Қазақстан облысының әкімі қызметіне кіріскенде Асқар Мырзахметов 47 жаста болатын. 32 жасында Экономикалық даму және сауда министрі болған Қайрат Келімбетов, 32 жасында Индустрия және сауда министрі болған Әсет Исекешев, 38 жасында Байланыс және ақпарат министрі болған Асқар Жұмағалиев, «Нұр Отан» партиясы төрағасының бірінші орынбасары 39 жастағы Бауыржан Байбек бар. Қазіргі ең жас министр – Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі Серік Әбденов 36 жаста. Бұлармен қоса, 28 жасында Экономикалық даму және сауда вице-министрі болған Абай Ескендіровты,
28 жасында Индустрия және жаңа технологиялар вице-министрі болған Қаныш Тілеушин, 29 жасында Қазақстан Президентінің көмекшісі болған Қуандық Бишімбаев, 27 жасында Экономика және бюджеттік жоспарлау министрі болған Дәулет Ерғожин, 32 жасында Көлік және коммуникация вице-министрі болған Асылбек Дүйсебаев, 33 жасында Батыс Қазақстан облысы әкімінің бірінші орынбасары болған Серік Шапкенов, 33 жасында Оңтүстік Қазақстан облысы әкімінің орынбасары болған Сапарбек Тұяқбаев, 28 жасында Атырау облысы әкімінің орынбасары болып отырған мамандығы журналист Шыңғыс Мұқан бар. Әрине, «он үште отау иесі» деп білетін қазақ үшін отыз бен қырықтың арасы анау айтқандай жас болып саналмайды. «Жас келсе – іске, кәрі келсе – асқа» деп тегін айтылмаған. Бұрынғы Кеңес Одағы елдеріндегі билік пен саясатта жастық культі желдей есіп тұрса, керісінше, кәрі Батыста билік тізгінін суық ақылдылар босатпай отырғанын жоғарыда там-тұмдап айтқан болдық. Айтпақшы, ақын Мұхтар Шахановтың саяси биліктің жас мөлшеріне қатысты көзқарасы бүгінгі қоғамға сай өзгерді ме, жоқ па, оны ақынның өзінен сұрауды
ұмытып кетіппіз…
Төреғали ТӘШЕНОВ
