Т?рт жылда бір рет ?ткізілетін А?Ш-та?ы президенттік сайлау да жа?ындап келеді. 2012 жылды? 6 ?арашасында Америка ??рама Штаттарыны? к?ллі ж?ртшылы?ы ?здеріні? кезекті 57-президенттік сайлауына ?атысады. Барлы?ы 240 миллион сайлаушы алып державаны? ?ыры? бесінші президентін аны?тайтын болады. Б?л — жалпы 314 миллион хал?ы бар Америка ?шін зор к?рсеткіш ?рі ?лкен о?и?а.А? ?й басшылы?ыны? тізгініне екі ?міткер таласады. Оларды? бірі -демократ, ?азіргі президент Барак Обама болса, екіншісі — республикалы? партияны? м?шесі, Массачусетс штатыны? б?рын?ы губернаторы Митт Ромни.
?міткерлерді? сайлауалды ба?дарламаларыны? ?зегі неде? Сайлауалды нау?аны ?алай ?ткізіліп жатыр? А?Ш-ты? жа?а президенті ?андай болаша?ты ??рма?? Б?л — 51 жаста?ы Барак Обама мен 65 жаста?ы Митт Ромниді? сайлауалды ба?дарламаларыны? негізіндегі басты с?ра?.
?ос ?міткер де ?здеріні? сайлауалды ба?дарламаларында экономикалы? м?селелерге аса к??іл б?ліп отыр. Американы жайла?ан ж?мыссызды?пен к?ресіп, елді? ішкі ?арым-?атынастарыны? т?ра?талуына бар жа?дайды жасаймыз деп жар салады екі ?міткер. Елді? бас ауруына айнал?ан жаппай ж?мыссызды?, экономикалы? да?дарыс ?лі де болса ?ршіп т?р. О?ан д?лел ретінде алды??ы т?рт жыл?а ?ара?анда ?азір америкалы?тарды? ?ш миллион?а жуы?ы ж?мыссыз, ал елді? ?лтты? ?арызы 5 триллион доллардан жо?ары. Біра? со??ы кездері ж?мыссызды?пен к?ресуді? о?тайлы жа?ы да к?ріне бастады. А?Ш-ты? Е?бек министрлігіні? м?ліметіне ж?гінсек, шілде айында 163 мы? ж?мыс орындары ??рылды. Б?л осы жылды? а?пан айымен салыстыр?анда ?лкен к?рсеткіш. Со?ан ?арамастан, Барак Обама президент болып сайлан?аннан бері елдегі ж?мыссызды? де?гейі 8 пайыздан т?мендемей т?р. ?азіргі президент пен оны? ?арсыласы Митт Ромниді? басты к?здеген ма?саты да — ж?мыссызды? м?селесін шешу.
Елді? экономикасы 1,5 пайыз?а жо?арылады. Оны ?лі де жа?сарту ?шін Обама барын салатынын ?адап айтты. ?йткені, А?Ш экономикасыны? жа?дайы президенттік сайлауды? барысында т?р?ан ма?ызды м?селе болып ?ала бермек.
Ал Митт Ромни экономикалы? ?атынастар?а негіздеп, ?з ?арсыласын талай сына?ан. Оны? айтуы бойынша, Американы ?лем алдында ?лсіреткен ?рі экономикалы? ?иынды?тарды? басты себепшісі де ?азіргі президент екен. Ал Ромниді? ?зі президент бол?ан жа?дайда, бірден елді? мемлекеттік ?арыздарын т?мендетуге кірісетінін м?лімдеді. Митт Ромни сайлау?а ?атысатын к?ннен бастап-а? ?зіні? сайлауалды ба?дарламаларын белсенді т?рде жариялай бастады. «Обама планетаны? ?амын ойлау?а ж?не м?хиттарды ке?ейтуге у?де берді. Ал мен сіздер ж?не сіздерді? отбасылары?ыз?а к?мектесуге у?де беремін», — деп, Америка хал?ына ?з ба?дарламасын ерекше т?рде таныстыр?ан еді. Сонымен ?атар Ромни екі партиямен бірігіп, бюджет тапшылы?ын азайтуды? ?дістерін ойлап табу керектігін жоспарлайды.
Жалпы, жарты жыл ішіндегі сауалнама н?тижесінде америкалы?тарды? 50 пайыз?а жуы?ы Барак Обама?а дауыс беретіндерін айтса, сайлаушыларды? 45 пайызы республикалы? партия жа?ында. Барак Обаманы? жа?тастары т?уелсіз сайлаушыларды? ар?асында да артып отыр. Оларды? ?кілеген ?мітін ?азіргі президент ?ай де?гейде орындайтынын айту ?иын. Обаманы? е?бек нары?ында?ы да?дарыстан же?іл ?туіне бірталай кедергілерді? болатыны с?зсіз. ?азіргі президент экономикалы? к?рсеткіштермен ма?тана алмайтынын т?сінеді. Сол ?шін де ол «ал?а ?мтылуды жал?астырамыз!» деген ?ранмен халы?тан ?олдау с?райды.
Америка хал?ы мен президенттікке ?міткерлер ?шін сайлауалды дебат аса ма?ызды орын алады. 1960 жылды? 26 ?ырк?йегінде сол кездегі президенттікке ?міткерлер Джон Кеннеди ж?не Ричард Никсон ал?аш рет сайлауалды телевидение дебатын ?йымдастырып, оны? негізін ?алады. Сол уа?ыттан-а? президентке ?міткерлеріні? арасында?ы телевидение дебатыны? айры?ша к?ші мен ма?ызы аны?талды. Б?гінде ?лем к?з тіккен 57-президенттік сайлау ?арса?ында Барак Обама мен Митт Ромни арасында?ы ал?аш?ы дебат 3 ?азан к?ні ?тті. Сайлау?а бес апта ?ал?анда демократ Обама мен республикалы? Ромни бетпе-бет келіп ж?здесті. Барлы?ы ?ш раундтан т?ратын президенттік пікірталастарды? та?ырыптары Американы? ішкі саясатына тікелей ?атысты.
Ал?аш?ы к?нгі президенттік дебат Колорадо штатында орналас?ан Денвер университетінде ?ткізілді. Пікірталас бір жарым са?ат?а созылып, Американы? ішкі экономикалы? жа?дайы с?з болды. Пікірталаста америкалы?тар ?шін ма?ызды ?ш негізгі та?ырып ?амтылды. Олар: салы? салу, ?леуметтік саясат пен денсаулы? са?тау реформасыны? м?селелері. Обама да, Ромни де елді? салы? саясатына жіті м?н береді. Дебат барысында Барак Обама орта де?гейдегі халы?тан салы?ты? азайтыл?анын м?лімдеп, керісінше, а?шалы азаматтарды? мемлекеттік бюджетті толтыруын с?рады. Ал Ромни ?зіні? ?арсыласы, ?азіргі А? ?й басшысы Обаманы? т?рт жылда ат?ар?ан ж?мысын сын?а алды. Оны? айт?ан с?зі бойынша, Барак Обама басшылы?ы уа?ытында жанармай ба?асы екі есеге ?сіп, азы?-т?лік пен жары? ба?асы шары?тап кетті. М?ны? барлы?ы ж?мыссызды?ты айтпа?ан жа?дайды? ?зінде болып отыр. Орта де?гейдегі азаматтар ?шін Президентті? б?л саясаты ?олайсыз. Республикалы? партия м?шесі осындай д?йектерді келтірді. ?лі де ?ал?ан екі пікірсайыста тал?ылайтын м?селе к?п. А?Ш-та?ы президенттік сайлауды? к?ші де, ар?ауы да осы пікірсайыс болатынына к?м?н жо?.
Президенттік дебат алдында ?ос ?міткер екі партиямен де бірдей ж?мыс жасай алатынды?тарын ж?ртшылы??а м?лімдеді. Б?л тек бір ма?сатты к?здейді. Ол — Америкада бар ?леуметтік-экономикалы? ?иынды?тарды шешу. Осы орайда Митт Ромниді?: «Мен Массачусетс штатыны? губернаторы бол?ан кезде барлы? за? шы?арушылы? жиындарда демократтармен де бірге с?тті ж?мыс жаса?ан едім», — деген с?зі ой?а келеді.
Сайлауалды жиындарды? бірінде Барак Обама да республикалы? партия не демократиялы? партия болсын, барлы?ыны? ойларын ты?дау?а, оны іске жарату?а ?зірмін деді. Екі ?міткер де б?л теледебатты Америка хал?ыны? ерекше назарына салады. Митт Ромни: «Б?л дебат Американы? ал?а шы?уына септігін тигізеді деп ойлаймын. Америка хал?ы ?здері ?ала?ан елді та?дайды. Пікірталас?а ?атысу — бірінші кезекте Америка ж?ртшылы?ымен тілдесу» деп м?лімдесе, Барак Обама: «Мені? е? бірінші ?алайтыным — америкалы?тарды? ?ауіпсіздігін ?амтамасыз ету ж?не елді? ?су ?ар?ынын са?тау», — деді ?з с?зінде.
М?нымен бірге ?азанны? 11-інде Кентукки штатында вице-президенттікке ?міткерлер теледебаты ?ткізілген еді. Б?л теледебатта елді? сырт?ы саясаты мен ?леуметтік-экономикалы? жа?дайлары с?з болды. Барак Обаманы? орынбасары Джо Байден мен Митт Ромниді? жа?тасы Пол Райан пікір ала?ына шы?ып, кездесу екі ?міткер ?шін те? ая?талды. Сайлаушыларды? 55 пайызы демократ Джо Байденге дауыс берсе, республикалы? партия ?міткері Пол Райанны? жа?таушыларыны? саны 51 пайызды ??рады. Я?ни екі ?міткер де же?іс жолынан к?рінді.
?міткерлер арасында?ы екінші президенттік теледебат болса ?азаны? 16-сы к?ні Нью-Йорк ?аласында?ы Хофстра универститетінде ?ткізілді. Ал Барак Обама мен Митт Ромнейді? со??ы пікірталас ала?ы Флорида штатыны? Линн университеті болма?. Ол жерде екі ?міткер ?азанны? 22-ж?лдызында кездеседі. Ал сайлауда же?іп шы?ан екі ?міткерді? біреуі 2013 жылды? 20 ?а?тарында ?тетін президентті? ?лы?тауына ?атысып, халы??а Ант береді.
Бір?атар сарапшыларды? айтуынша, б?л пікірталас республикалы? партия атынан шы?атын Митт Ромни ?шін со??ы м?мкіндік болма?. ?йткені ?азіргі сауалнама бойынша президент атану?а Барак Обаманы? басымдылы?ы бай?алып т?р. Америкалы?тарды? к?п б?лігі де сайлауалды пікірсайыстарды? же?імпазы болып на? осы А? ?й басшысы болады деп есептейді. Америкалы? сарапшыларды? кейбіреулері де ?азіргі президентті же?іс жолында к?реді. «Президент к?п жа?дайда фактілерге бейімделеді. Сандарды к?п айтады. Сонды?тан да ?арсыласына ?ара?анда оны? м?мкіндігі мол» деп айтады сарапшылар.
Американы? «Hill» газеті ?ткізген сауалнама н?тижесі к?рсеткендей президенттік пікірсайысты елді? 80 пайыз хал?ы к?руге ниетті. Негізінен, к?рермендерді тек ?міткерлерді? сайлауалды ба?дарламалары ?ана емес, оларды? эфирде айтыл?ан ?зілдері де ?ызы?тырады екен.
?алай бол?анда да президенттік дода ?ыза т?сті. ?лемге ?мірін ж?ргізіп т?р?ан алып мемлекетті? тізгіні кімні? ?олына тиетінін уа?ыт к?рсетеді. Б?л мемлекетке басшы болатын адам ?лемдік саясат?а ы?пал ете алады. Сонды?тан азуын ай?а білеген Америка ??рама Штаттарында ?тетін б?сі биік б?секеге ешкім де бей-жай ?арай алмайды.
А?бота К?ЗЕКБАЙ,
Л.Н.Гумилев атында?ы
Еуразия ?лтты? университеті
журналистика ж?не саясаттану
факультетіні? студенті
aikyn.kz
