Т?ркістан ?лкесіні? к?не атауы — ?лы Т?ран айма?ы Бал?аннан Тыны? м?хитына, Оралдан Таяу Шы?ыс?а дейінгі ке?істікті алып жатыр. Т?ран жеріне Албания, Косово, Босния мен Герцеговина, ?ырым, Поволжье, Солт?стік Кавказ республикалары, Орталы? Азия, Закавказияны? шы?ысы, Ирак пен Иран, Солт?стік Ау?анстанны? бір б?лігі, ?ытайды? солт?стік-батысы кіреді. Осынша алып айма?ты заманында д?рілдеткен к?к т?рікті? ?рпа?ы ?айта к?ш алып, «ХХI ?асыр — Т?ркі ?асыры» бола ала ма?
Т?ркі елдеріні? ішіндегі азулысы, ?рине, Т?ркия. КСРО келмеске кетісімен т?рік бірлігін бірінші болып мар??м Т?р?ыт Озал ту ?ып к?терді. Сол кезде саяси-экономикалы? ке?істік ??рудан бастап, орта? тіл м?селесіне дейін орта?а шы?ты. 1992 жылы осы ма?сатта Анкарада т???ыш рет т?ркітілдес елдер басшыларыны? саммиті ?тіп, ол тек м?дени-гуманитарлы? серіктестікке уа?даласумен ая?талды.
Т?ркия б?рын?ы ке?ес еліні? ??рамында?ы т?ркітіл-дес елдерді? ?р?айсынан 2000 студентті жыл сайын ?абыл-дап, ш?кірта?ымен ?амтамасыз етуді мойнына алды. Сондай-а? т?рік студенттері де аталмыш елдерді? жо?ары о?у орындарында білім алу?а ба-?ыт алды. Бір жылдан кейін мар??м Т?р?ыт Озал Орталы? Азия мен ?зірбайжан?а сапарлап келгенде, т?ркітілдес елдерді? достасты?ын ??ру туралы Протокол?а ?ол ?ойылды. Шынды?ын айт?анда, б?л сол кезде тек ?а?аз ж?зінде ?алды.
1993 жылы 12 шілдеде, Алматыда ?ол ?ойыл?ан келісім бойынша, т?рік м?дениеті мен ?нерін бірлесе дамыту ма?сатында халы?аралы? Т?РКСОЙ ?йымы ??рылды. Дегенмен «т?рік бірлігі» м?селесінде Орталы? Азия елдері басшыларыны? ?зара к?з?а-рас бірлігі болмады. Б??ан Т?р?ыт Озалды? ?апыда д?ние салуы да ?з ?серін тигізгені аны?.
Б?дан кейін «т?рік бірлігі» 1994 жылы Ыстамб?лда, 1995 жылы Бішкекте, 1996 жылы Ташкентте, 1998 жылы Астанада, 2000 жылы Бакуде, 2001 жылы Ыстамб?лда ?ткен ел басшыларыны? саммитімен шектелді десек бол?андай. ?рине, Т?ркия мен т?ркітілдес мемлекеттерді? ?зара м?дени-гуманитарлы? ?арым-?атынасы студенттер алмасумен шектелген жо?. Б?л орайда ?зірбайжан, Т?рікменстан мен ?збекстанны? кириллицадан латын ?арпіне к?шуі н?тижесінде ?лкен ?адам жасал?анын атап айт?ан ж?н. Дегенмен т?ркітілдес халы?тарды? жа?ындасуы жолында?ы елеулі адымдар?а к?п ?замай ?збекстан тарапынан сызат т?сті. О?ан себеп бол?ан жай — ?збекті? к?рнекті оппозиционері, а?ын М?хаммед Салы?ты? т?рікті? ?ол астынан пана табуы. Оны? ?стіне ?зін ?мір Темір К?реген ??р?ан алып империяны? за?ды м?рагері санайтын Ташкент Т?ркияны? жа?адан «?лкен а?а» ретіндегі р?ліне к?дікпен ?арады десек болады.
Кері тарт?ан Каримовтен со? бейтарап ба?ыт ?стан?ан Т?рікменбашы да шал?ая т?скен. Оны? ?стіне Каспий те?ізіндегі даулы жердегі м?най кеніне байланысты Т?рікменияны? мар??м президенті Сапарм?рат Ниязов пен ?зірбайжанны? мар??м президен-ті Гейдар ?лиев ?арым-?атынасын ?зген болатын. 2001 жылы Ниязов Бакудегі елшісін кері ша?ырып ал?ан-ды. (Екі елді? ?аба?ында?ы м?з 2007 жылы Ниязов к?з ж?мып, орнына Бердім?хаммедов келген со? ?ана жібіді). Т?ркияны? ?зі сол кезде экономикалы? ?иынды??а ?шырап, алды??ы орын?а еуропалы? ба?ытты шы?арды. Ел басшыларыны? саммиті т?тас бес жыл бойы ?тпей ?алды.
Екінші тыныс жолы
«Т?рік бірлігі» идеясыны? екінші ?айтара жандануында ?аза?стан басшысы Н?рс?лтан Назарбаев басты р?л ат?арды. Бес жылды? ?зілістен со? 2006 жылы 17 ?арашада ?зірбайжан, ?аза?стан, ?ыр?ызстан ж?не Т?ркия мемлекеттері басшыларыны? 8-саммиті Анталья ?аласында ?ткізілді. Бас?осуды? басты о?и?асы
Н.Назарбаевты? т?ркітілдес мемлекеттерді? Халы?аралы? Парламенттік ассамблеясын ??ру туралы идеясы болды. «Б?л жа?а ??рылым т?рік бірлігі жолында б?рын ?ол?а алынып, іске аспай ?ал?ан проблемаларды шешуді? на?ты механизмі болады» деді Елбасы. Б?л идеяны ?зірбайжан, ?ыр?ызстан, Т?ркияны? президенттері ?олдады. М?дени-гуманитарлы? досты?тан біртіндеп экономикалы? досты??а к?шу м?селесі ?оз?алды. 2009 жылы Нахичеванда ?ткен 9-саммитте та?ы да басты фигура бол?ан Н?рс?лтан Назарбаев: «Атат?рік армандап кеткен т?ркітілдес туыс мемлекеттерді? бірлігіне ?ол жеткізу ?шін осы жолда ат?арыл?ан істі б?гінгі талап?а сай
жа?а биікке к?теру керек» деп Т?ркі ке?есі мен Т?ркі академиясын ??руды ?сынды. Елбасы идеясы бірауыздан ма??лданды.
2010 жылы ?ырк?йек айында Ыстамб?лда ?ткен 10-мерейтойлы? саммитке ?збекстан басшысы та?ы да келмегенмен, Т?рiкменстан басшысы Бердім?хаммедов ?атысты. Т?ркі ке?есіні? хатшылы?ы Ыстамб?лда орны-?ып, ке?есті? Бас хатшылы?ы т?рікті? Ресейдегі б?рын?ы елшісі Халиль А?ынджиді? ?олына тиді. Ал?аш?ы ?ш жылда ке?есті ?аржыландыруды т?рік ?кіметі мойнына алды. КСРО ??ла?алы бері т???ыш рет т?рік бірлігі идеясын іске асыру ?шін ?ажетті институттар ?олына алды. Астана ?аласы «2012 жыл?ы т?ркі ?леміні? м?дени астанасы» болып жарияланды. Н?рс?лтан Назарбаевты? бастамасымен Т?ркітілдес мемлекеттер ынтыма?тасты? ке?есі, Парламенттік ассамблея, А?са?алдар ал?асы ??рылды. 2010 жылы Т?ркия Президенті Абдулла Г?лді? Астана?а сапары аясында Астанада Т?ркі академиясы ашылды. Ал Т?ркі Ке?есіні? туы 2012 жылды? тамыз айында Бішкек ?аласында Т?ркі Ке?есіні? екінші саммитінде ?абылданды.
Саясаттанушыларды? пікірінше, т?ркітілдес елдер ?ауымдасты?ыны? ?азы?ын д?л ?азір ?ш ел: Т?ркия мен ?аза?стан ж?не ?зірбайжан
?стап т?р. Т?ркия мен ?зірбайжан бас?асын айтпа?анда, ?скери ?ріптес елдер. Ал ?аза?станны? Ресеймен стратегиялы? ?ріптестігі Анкарамен байланысыны? тере?деуіне кері ?серін тигізбейді. Н?рс?лтан Назарбаевты? 70 жылды?ына байланысты Анкарада ескерткішіні? ашылуы, Елбасыны? т?ркі ?леміндегі К?шбасшы екеніні? мойындал?аныны? ай?а?ы.
?рине, Осман империясыны? за?ды м?рагері — Т?ркия ТМД ке?істігіндегі М?скеуді? р?лін баса алмайды. Дегенмен Т?ркияны? ТМД елдерімен экономикалы? жа?ындасуы Анкараны? айма?та?ы р?лін біртіндеп арттыр?ан ?стіне арттыра берері аны?.
Еуроода?тан біржола к?-?ілі ?алса, кім біледі, Т?ркияны? ТМД мен Азия?а к?рт б?рылыс жасайтын да ж?ні бар. Т?ркітілдес елдер Еуроода?-ты? ?уатты экономикасымен б?секелесе алмаса да, к?рі ??рлы? ?зіні? энергетикалы? ?ауіпсіздігіні? к?п жа?дайда таби?и газ бен м?най?а бай Каспий ма?ы мен Орталы? Азия елдерімен ?арым-?атынасына байланысты екендігін жа?сы біледі. Ал б?л жолда?ы алтын кілт т?ркітілдес елдер-ді?: ?аза?стан, Т?рікменстан мен ?зірбайжанны? ?олында.
Т?ре?али Т?ШЕНОВ
