1. Абылай ханны? шы??ан тегі жайлы екі т?рлі дерек бар. Бірінде, оны? т?ре т??ымынан шы??анды?ы айтылса, ?азбек бек Тауасар?лыны? «Т?п-т??иянымнан ?зіме шейін» деген кітабында, ?арадан шы??анды?ы жазыл?ан. Онда Абылайды? Жаныс ?арабайды? баласы екендігі айтылады. Б?л е?бекке сенуге бола ма?
2. Б?л кітапта Абылай ?атыгез, еліне жаны ашымайтын жан етіп к?рсетілген. Ол д?шпанымен ?оса, еліне де ?атыгез бол?ан ба?
3. Тарихшылар осы екі т?рлі деректі? ?айсысына с?йенеді?
?арлы?а СЕР?АЗИНА,
Алматы ?аласы
Б?л сауал?а Абылай хан т?л?асын зерттеп ж?рген маман, филология ?ылымдарыны? докторы, ?л-Фараби атында?ы ?аза? ?лтты? университетіні? профессоры ?нуар Тара?ов жауап береді:
1. Абылайды? шы??ан тегі жайлы ?айшылы?ты пікірлер айтылып ж?р. Негізінен, оны? а?с?йек екендігіне к?м?ндануды? еш реті жо?. Ол — Шы??ыс хан ?рпа?ынан тара?ан. Талай шежірелерде оны? т?ре т??ымынан шы??анды?ы жазыл?ан. Кей тарихшылар Б??ар жырауды?:
«Ей, Абылай, Абылай!
Мен ?зі?ді к?ргенде,
Т?рымтайдай ?л еді?,
Т?ркістанда ж?р еді?,
?йсін Т?ле биді?
Т?йесін ба??ан ??л еді?!
Жаныс ?арабайды? ?йінде
Т?нде ту?ан ?л еді?…» деп келетін жырына с?йеніп, Абылай ханды «?арадан шы??ан» деп ж?р. Алайда б?л жырды? ?андай жа?дайда, ?алай ту?аны ?лі толы? зерттелген жо?. Сонды?тан да бір жа?ты пікірден аула? бол?ан ж?н. Негізі, Абылайды? заманында?ы жырауларды? жырларынан оны? шын образын аны? к?руге болады. Оларды? ешбірі де ханды ?арадан шы??ан деп сипаттамайды. Керісінше, онда бекзаттылы?ы мен парасаттылы?ы жыр болады. Абылайды? т?ре т??ымынан шы??анын, тікелей ?рпа?ы Шо?анны? жазбалары-а? д?лелдеп т?р?ан жо? па? «Абылай» атты зерттеу ма?аласында оны? билікке ?алай келіп, ?алай ел билегендігі т?гел жазыл?ан. Абылай хан т?л?асын Шо?аннан арты? зерттеген ешкім жо? деп айта аламын. Оны? ?стіне заманы да жа?ын. ?алым Абылай ма?ында?ы жыраулар мен батырлар жайлы да т?шымды деректер ?алдыр?ан. Ал кейін пайда бол?ан негізсіз деректерге беталды сене беруді? ж?ні жо?. Абылайды? ?рпа?тары да бекзаттылы?ымен, батырлы?ымен, ?айсарлы?ымен, адалды?ымен ерекшеленген.
Оны? со?ыс ж?ргізудегі мы?ты ?олбасшылы?ы, ерж?ректілігі, ел билеудегі табанды саясаты — на?ыз а?с?йекке т?н емес пе? ?алдан Серенні? т?т?ынынан да сол тектілігіні? ар?асында ??тыл?ан. ?алма? тілін тез ме?герген ол, ?алма? билеушісімен тікелей с?йлесіп, с?зін ?ткізе білген. М?ны ?мбетей жырау ?з тол?ауында на?тылап айт?ан. ?айтарында ?алдан Серен оны ??р жібермей, ?зіні? ?арындасы Топыш с?луды беріп, ?лкен с?н-салтанатпен шы?арып сал?ан. ?арадан шы??ан адам д?шпаныны? т?т?ынынан осындай ??рметпен ?айта ма?!
Оны? заманы е? ?иын кезе? еді. Еліміз екі алып империяны? ?ыспа?ында т?рды. Абылай ке? байта? ?аза? жерін осы екеуіні? азуынан ?алай да са?тап ?алуды ма?сат етті. Со?ысатын жерде со?ысып, т?рлі саяси ойындарда айлакерлік таныта білді. Арасында сый-сияпатын жіберіп, к?ршілерімен жа?сы дипломатиялы? ?арым-?атынас орнатты. Кейбір тарихшылар оны «т?лкі б?ла??а салып, екі жа?ты саясат ?стан?ан» деп жатады. Ол теріс пікір. Абылай хан к?зі тірісінде ешкімге мойынс?нбады, ?аза?ты да ешкімге м??таж етпеді. «Т?п-т??иянымнан ?зіме шейін» деген кітапта тарихи деректер де бар, алайда айтушыларды? тарапынан ?осыл?ан, д?лдікке келмейтін ?айшылы?тар да жетерлік. Дегенмен Абылай ханны? а?с?йек т??ымынан шы??анына ?з басым еш ш?б? келтірмеймін ж?не б??ан тарихи на?ты факті ретінде ?арамаймын.
2. Оны? ?атыгездігі жайлы к?п айтылады. Абылайды? ?атал хан бол?аны рас. Десе де, оны? озбырлы?ы мен з?лымды?ы жайлы ешбір дерек жо?. Негізінен, жаугершілік заманда ?атал болмау м?мкін емес. Егер, осалды? танытса, жан-жа?ынан антала?ан д?шпаны соны пайдаланар еді ?ой. Біра? хан ондай?а жол бермеді. Рас, кейбір тарихи е?бектерде оны? ?з билігіне ба?ынба?ан руларды шап?аны, ?атал билігінде ?ста?аны жазылады. К?пшілік Абылай хан бейнесіні? с?сты, жанарыны? от шашып т?ратынын айтады. Бір ?ара?анда адам не істерін білмей, абыржып ?алады екен. К?кпай Жантай?лыны? «Абылай — Сабала?» туралы тарихи жырында ханны? жанары т?скен адам «я дінге, я інге кіреді» деген жолдар бар. Бас?а да тарихи жыр-дастандарда Абылайды? болмыс-бітіміні? бекзатты?ы, шымырлы?ы, ?айсарлы?ы ж?не ?аталды?ы да бейнеленген. ?сіресе, т?ре т??ымынан шы??ан білімдар а?ын Ш?ді Ж??гір?лыны? Абылай туралы к?лемді дастаны ішінара кейбір жанса?ты?тар?а ?арамастан, тарихи шынды?пен с?йкеседі. Б?л дастанда ханны? шы?у тегі ж?не ел билеудегі саясаты, ?олбасшылы? таланты, дипломатиялы? іскерлігі, жо??арлармен, Орта Азия ханды?тарымен ж?ргізген со?ыстары жа?сы сипатталады. Сондай-а? Абылай заманында бірде-бір батыр сат?ынды? жаса?ан емес. М?ны? ?зі ?атал т?ртіпті? жемісі емес пе?! Абылай хан билік еткен т?с — «?ой ?стіне бозтор?ай ж?мырт?ала?ан заман» деп д?ріптеледі. Жо??арлармен бол?ан ?за? со?ысты айтпа?анда, Ресей мен ?ытайды? т?рлі саясат ?ыспа?ынан амалдап ??тыл?ан Абылайды? мерейі ?стем бол?ан. Абылайды? ата?-да??ы ?ай заманда да ?лкен ??рметке ие.
3. Толы??анды зерттеу ж?мыстарыны? ж?ргізілмеуіні? салдарынан осындай екі?дай пікір ?алыптасып жатыр. Негізі, оны? т?ре т??ымынан шы??анды?ына к?м?н келтіруді? реті жо?. Бізді? тарихшыларымыз ?лі де м?ра?ат ??жаттарын зерттеп, Абылайды? тарихи ?айраткерлігі мен ол ?мір с?рген заман?а толы??анды ба?а беруі керек. Мен ?аза? ?дебиетіндегі Абылайды? тарихи т?л?асын зерттеп, докторлы? диссертация ?ор?адым. Зерттеу барысында XVIII ?асыр тарихын зерттеген отанды? ж?не шетел тарихшыларыны? е?бегін ?арастырдым. Сол заман?а ?атысты дипломатиялы? ??жаттарды салыстырып, Абылай т?л?асыны? тарихта белгілі патшалардан, хандардан биік т?р?анына к?з жеткіздім. Бір ?кініштісі, тарихшыларымыз к?бінесе орыс ?алымдарыны? жазбасына с?йенеді. Орыс зерттеушілері жаз?аны айна ?атесіз д?рыс е?бек деп айта алмаймыз ?ой. ?йткені олар елімізді? д?ст?рі мен салтын д?рыс білмей, кейде ?исынсыз болжамдарын жазып жатады. Тіпті, деректерді? саяси т?р?ыда ?дейі б?рмалануы да ?ажап емес. Мысалы, кезінде Шо?ан У?лиханов орыс ?алымы Левшинні? е?бектерінен бір?атар ?ателер тап?ан. Сол себепті де, бір жа?ты пікірге с?йеніп, кез келген дерекке на?ты факті ретінде ж?гінуді? ж?ні жо?.
Дайында?ан
Сабина З?КІРЖАН?ЫЗЫ
www.aikyn.kz
